در گاهشماری ایرانی، جشن‌های زیادی وجود دارد که بسیاری از آنها به دست فراموشی سپرده شده است. جشن‌هایی که بر اساس تغییرات طبیعت در روزهای مختلف سال برگزار می‌شوند، مانند عید نوروز که در اعتدال بهاری برگزار می‌شود یا شب چله که آن را در انقلاب زمستانی برگزار می‌کنیم. احتمالا نام گاهنبار ایاثرم را کمتر شنیده باشید، جشنی که به پاییزانه شهرت دارد و از جشن‌های شش گاهان ایران به شمار می‌رود. برای آشنایی با این جشن بهتر است کمی در خصوص مفهوم گاهنبار و 6 گاهنبار مهم ایران باستان برایتان بگوییم.
گاهنبار چیست؟
گاهنبار در معنای لغوی ترکیب دو کلمه گاهان و بار است، گاهان به معنای زمان و بار به معنای نتیجه (ثمر) و مجلس، پس گاهنبار به معنای زمان به ثمر رسیدن (زمانی که هر بخشی از آفرینش به اتمام می‌رسید). در اسطوره‌های آریایی و زرتشتی گاهنبار همان شش روزی است که اورمزد دنیا را آفریده و در اول هر گاه باید یک جشن برگزار شود. آیین شش گاهنبار یک آیین بسیار کهن است که قدمت آن بنا بر آنچه در شاهنامه آمده به اوایل دوره پیشدادی می‌رسد. پیشدادیان نخستین سلسله پادشاهان ایرانی در شاهنامه به شمار می‌آیند، سلسله‌ای که جمشید بنیانگذار آن بوده است. هر سال شش گاهنبار دارد که طی آنها زرتشتیان به خیرات و اطعام دیگران می‌پردازند و از درگاه اهورامزدا برای آفرینش جهان سپاسگزاری می‌کنند. در هر کدام از این گاهنبارها پنج روز جشن گرفته می‌شد. روز پنجم این جشن‌ها مهم‌تر از دیگر روزها بود، چرا که چهار روز اول، مقدمات آفرینش فراهم می‌شده و روز پنجم آفرینش آن بخش از آفرینش به اتمام می‌رسید.
شش گاهنبار مهم ایران مشهور به شش گاهان کدامند؟
گاهنبار اول مشهور به میدیوزرم: میدیوزرم چهل و پنجمین روز سال برابر با 15 اردیبهشت است. در میدیوزریم آسمان آفریده شده است.
گاهنبار دوم مشهور به میدیوشم: میدیوشم در صد و پنجاهمین روز سال و یا در 15 تیرماه برگزار می‌شود. آب در گاهنبار میدیوشم آفریده شده است.
گاهنبار سوم مشهور به پیتی شهیم: پیتی شهیم در صد و هشتادمین روز سال و یا 31 شهریور برگزار می‌شود، پیتی شهیم در لغت به معنای دانه آور است و مصادف با زمانی است که خرمن گندم به دست می‌آید. در روز پیتی شهیم یا پیته شهیم زمین آفریده شده است.
گاهنبار چهارم مشهور به ایاثرم (ایاسرم): ایاثرم در دویست و دهمین روز سال و یا 15 آبان برگزار می‌شود. ایاثرم یا پاییزانه یا جشن میانه پاییز به معنای آغاز سرماست. گیاه در زور ایاسرم آفریده شده است.
گاهنبار پنجم مشهور به میدیارم: میدیارم در دویست و نودمین روز سال یعنی 20 دی ماه هنگامی که مردم، چوپانان و کشاورزان در آرامشند برگزار می‌شود. در پنجمین گاهنبار جانوران آفریده شده‌اند. میدیارم به معنای میان دی ماه، میان آرامش و میان زمستان است.
گاهنبار ششم مشهور به همس پت میدیم: در روز آغاز اعتدال بهاری و برابر شدن ساعت‌های روز و شب برگزار می‌شود، یعنی پنج روز آخر سال. همس پت میدیم (همسپتمدم) روز آفرینش مردمان بوده است. به این روز وهیشتواشت گاه نیز می‌گویند.
آشنایی با جشن باستانی میانه پاییز (ایاثرم)
اَیاثْرِم که در زبان اوستایی اَیاثْرِمَه نیز خوانده می‌شود. در این روز چوپانان گله‌های گوسفند را از چراگاه‌های تابستانی به محل زمستانی خود می‌آوردند. زرتشتیان بر این باورند که در این روز خداوند گیاهان را آفریده است.
در جشن گاهنبار پاییزانه یا ایاثرم چه می‌کنند؟
تمامل گاهنبارها، جشن‌هایی به خصوص دارند که طی آن افراد طبقات مختلف، فقیر و غنی از هر جنسیتی در آن شرکت می‌کردند، همگی بر سر یک سفره می‌نشستند و از یک سفره غذا می‌خوردند. در ابتدای جشن مراسمی به نام مراسم واج یشت برگزار می‌شد که طی آن یکی از موبدان به یسناخوانی می‌پرداخت (هر یستنا یکی از 5 بخش اوستا به شمار می‌رود)، موبدان دیگر نیز برخی جاها با او هم‌نوا می‌شدند. حاضرین در جشن دست در دست یکدیگر، هم پیمان و هم باور و هم اندیش می‌شوند. در طول این 5 روز مراسم گاهنبار در آتشکده‌ها، تالارها یا خانه‌های مردم برگزار می‌شد و پس از مراسم نیز مجموعه‌ای از خشکبار، نان یا ناهار و شام به میهمانان داده می‌شود.
جشن‌های مربوط به گاهنبارهای مختلف هنوز هم در بسیاری از نقاط زرتشتی نشین و همچنین بخش‌هایی از کرمانشاه متداول است. سفره گاهنبار یک سفره نمادین است، هر کدام از اشیایی که روی این سفره قرار می‌گیرند یک معنای مشخص دارند، برای مثال نان روغنی، نان و کماچ به معنای خیر و برکت هستند، سیر و سداب، برنج و خورشت ساده برای خواندن اوستا و تبرک، شیر و تخم مرغ به نشانه نگهبانی از حیوانات سودمند. خروس به تعداد افراد خانواده پخته می‌شد و جشن در خانه‌ها یا تالارهای عمومی برگزار می‌شد. اما مهمترین اشیایی که بر سر سفره گاهنبارها می‌گذارند چیست؟
1)مجمر آتش و چراغ روغنی. از آنجا که اشه وهیشته یا همان اردیبهشت نگهبان آتش است مجمر آتش را روی سفره گاهنبارها می‌بینیم.
2)ظروف مسی. خشتره وئیریه یا همان شهریور به معنای شهریاری است که نگهبان فلزات به شمار می‌آید، از همین رو ظروف مسی را بر سفره گاهنبارها می‌گذاشتند.
3)میوه. سپندارمزد به معنای مهر، فروتنی و عشق پاک و دانش اندوزی و پویایی است. سپندارمزد نگهبان زمین و میوه است. سفره را به همین دلیل بر روی زمین پهن می‌کنند و روی آن میوه می‌گذارند.
4)آب. خرداد به معنای رسایی و کمال، نگهبان آب‌ها به شمار می‌آید. ظرفی از آب به همین نشانه همیشه بر سر سفره جشن گاهنبارها قرار داشته است.
6)مورد و سرو. این دو گیاه در تمام طول سال سبزند. امرداد به معنای بی مرگی (در مقابل مرداد به معنای مرگ) نگهبان گیاهان است و مورد و سرو به این دلیل بر سر سفره گاهنبارها جای دارند.
در پایان جشن، تمام خوراکی‌های باقیمانده به فقرا اختصاص می‌یابد.
