شب یلدا چه شبی است؟

وقتی خورشید سی‌امین روز ماه آذر غروب می‌کند تا طلوع خورشید نخستین روز دی ماه (نخستین روز زمستان) در منازل ایرانیان شور و جشن برپا می‌شود. همه جشن‌ها و بهانه‌های شادی، زیبا و خواستنی هستند به ویژه اگر در یک شب‌نشینی مانند یلدا، همه اعضای خانواده و دوستان در کنار هم به سر ببرند، گل بگویند و گل بشنوند و شاد باشند. شب چله یا شب یلدا یکی از مهم‌ترین و دوست‌داشتنی‌ترین مراسم و جشن های ایرانی است.

یلدا به چه معناست؟

واژه زیبای یلدا در زبان سریانی به معنای زایش است. در قدیم به این جشن، میلاد اکبر هم گفته می‌شد که منظور از میلاد اکبر، میلاد خورشید بوده است. روایت‌های دیگری هم از شب یلدا وجود دارد؛ در ایران باستان، شب یلدا را شب میلاد خورشید و عدالت می‌دانستند. گفته می‌شود که به عقیده ایرانیان باستان در این شب میترا یا مهر به جهان بازمی‌گردد و روزها را طولانی کرده و در نتیجه خورشید دوباره بر زمین استیلا پیدا می‌کند. در گذشته‌های دور که خبری از فناوری و مصادیق رنگارنگ آن نبود، زندگی مردم تا حد زیادی به خورشید گره می‌خورد. بلندی و کوتاهی روزها هم آن‌قدر در کسب و کار و البته روند عمومی زندگی‌شان مهم بود که مناسبتی مانند یلدا که نوید روزهای بلند را می‌داد بسیار ارزشمند شناخته می‌شد.

یلدا چیست؟
امید یکی از قوی‌ترین نیروهایی است که طبیعت را به بقا تشویق می‌کند. امید به غروب سیاهی‌ها هم یکی از نتایج این حس طلایی در کره خاکی ما، زمین است. روزهای سرد و کوتاه هم به تدریج به پایان می‌رسند و نور و روزهای بلند جایگزین آنها می‌شوند. ایرانیان باستان مانند بسیاری از ملل به نور به عنوان نمادی از چیزهای مقدس نگاه می‌کردند و معتقد بودند که در طولانی‌ترین شب سال، تاریکی اهریمنی پایان می‌یابد و برای مقابله با نحسی تاریکی در بلندترین شب پاییز، مشعل و چراغ‌هایی از آتش می‌افروختند و در کنار هم به جشن و شادمانی می‌پرداختند تا به استقبال طلوع خورشید بروند. سفره شب یلدا که میزَد نام دارد در این شب چیده می‌شد و انواع خوراکی‌ها در آن قرار می‌گرفت.

یلدا چه تاریخی است؟

غروب سی‌ام ماه آذر شب یلدا آغاز می‌شود، یعنی درست در آخرین روز پاییز و تا طلوع آفتاب یکم دی ماه یعنی اولین روز زمستان ادامه پیدا می‌کند. یلدا 98 یعنی یلدا امسال مصادف با 21 دسامبر 2019 میلادی و 24 ربیع الثانی 1441 هجری قمری است. 

یلدا چی بخوریم؟

از آنجا که در سرمای قدیم، امکان دسترسی به میوه‌های تازه به وفور وجود نداشت، بیشتر از میوه‌های خشک و آجیل بهره می‌بردند.

انار دانه‌شده و هندوانه هم که از دیرباز تاکنون در دسته خوراکی های اصلی شب یلدا بوده است. گفته می‌شود که این میوه‌ها به خاطر رنگ سرخی که دارند در این شب مورد استفاده هستند. سرخی نماد خورشید است و یلدا هم نمادی از طلوع خورشید و روشنی است. هندوانه یک میوه تابستانی است و طبق گفته قدیمی‌ترها، خوردن هندوانه در شب یلدا باعث می‌شود در ‏طول زمستان، بیماری و سرما آسیبی به شما نرساند. امروزه ما می‌دانیم هندوانه خواص زیادی دارد و شاید ‏بخشی از راز این گفته قدیمی‌ترها در خواص هندوانه نهفته باشد.  از دیگر خوراکی های شب یلدا انار است، ‏اگر به دانه‌های سرخ انار نگاه کنید، می‌بینید چرا آن را به عنوان نماد زایش و شادی می‌دانند. از دیگر ‏خوراکی های یلدا، می‌توان به سیب، پرتغال، ازگیل؛ خرمالو، کیوی و نارنگی اشاره کرد.‏
آجیل شب یلدا هم شامل بادام، گردو، پسته، فندق و میوه‌های خشک نظیر انجیر خشک، توت خشک و ‏کشمش است. خیلی از خانواده‌ها هم گندم و نخود برشته، شاهدونه، تخمه هندوانه، آفتابگردان و کدو را ‏بر سر سفره شب یلدا می‌گذارند. لبو هم که ریشه یک نوع چغندر سرخ‌رنگ است را نیز برخی به عنوان خوراکی شب یلدا می‌شناسند.. کیک و شیرینی، باسلق، قطاب و ‏پشمک نیز به عنوان شیرینی های شب یلدا مورد استفاده قرار می‌گیرند.  ‏ 

یلدا یا چله؟ چله درست است یا یلدا

چله کوتاه شده واژه چهله است، که نشان از گذشت دوره زمانی (اکثرا چهل روز) می‌دهد. انقلاب زمستانی که همه ساله در یکم دی ماه رخ می‌دهد، طی این رویداد، اگر در نیمکره شمالی باشید، ‏بلندترین شب سال و کوتاهترین روز را تجربه خواهید کرد. یکم دی ماه تا دهم بهمن ماه (جشن سده در ‏دهم بهمن ماه برگزار می‌شود) چله بزرگ یا همان چله زمستان معروف است. از دهم بهمن تا آخر بهمن ‏نیز چله کوچک است. واژه چله نه تنها در میان فارسی زبانان بلکه در میان کردزبان‌ها و آذری زبان‌ها ‏کاربرد زیادی دارد. شاید شما هم اصطلاح چله نشینی یا چله خانه را در ادبیات عرفانی و صوفی‌گری ‏شنیده باشید اما در متون کهن ادبیات پارسی، چله را به عنوان جشن نیاورده‌اند. در زبان کردی به شب ‏چله، شو چله و در گویش مازندرانی به آن چله شو می‌گویند. تاجیکستان، افغانستان، بخش‌هایی از ‏پاکستان، شمال هند و کشمیر به شب چله یا چله بزرگ، چله کلان می‌گویند. شب چله در میان آذری ‏زبانان نیز به چیلله گئجه سی مشهور است. در تمام این کشورها و مناطق که ریشه‌های فرهنگی مشترکی ‏با ما دارند، آیین های شب یلدا بسیار شبیه شب چله ایران برگزار می‌شود. بنابراین به نظر می‌اید به کار ‏بردن شب چله که توسط بسیاری از افراد در مناطق مختلف جهان نیز استفاده می‌شود، بهتر باشد. اما واژه ‏یلدا به معنای ولادت و زایش، یک واژه سریانی است. سریانی زبانی است که خاستگاهش بین النهرین بوده ‏و در مناطق وسیعی از غرب ایران در سوریه و عراق امروزی مورد استفاده قرار می‌گرفت. این واژه بعدها ‏سرایندگان و نویسندگان پارسی گو، مورد استقبال قرار گرفت و زلف یار و شب هجران در سروده‌های آنان ‏به خاطر سیاهی و درازی به شب یلدا تشبیه شده است. ‏

قدمت جشن یلدا بیش از ۸ هزار سال است. از خراسان تا کشمیر یعنی حوالی هندوستان، یلدا را جشن می‌گرفته‌اند. هنوز هم در بخش‌هایی از افغانستان، پاکستان و شمال هند، یلدا را جشن می‌گیرند و آئین‌هایی دارند که بی‌شباهت به سنت‌ها و آئین‌های ما نیست. اگر دقیق‌تر بگوییم از سال ۵۰۲ قبل از میلاد مسیح و در زمان پادشاهی داریوش یکم، شب یلدا به تقویم رسمی ایرانیان راه پیدا کرده است.

آداب و رسوم شب یلدا

حتما شما بهتر از ما می‌دانید که تفأل زدن به دیوان حافظ و نقالی‌های شاهنامه هم از معروف‌ترین و عزیزترین بخش‌های برگزاری جشن   یلدا است.       شهرهای مختلف ایران پهناور هم هر یک به سبکی یلدا را برگزار می‌کنند. مثلا:
•    در اصفهان:
اصفهانی‌های شیرین‌لهجه برای مراسم شب چله یا یلدای خود در منازل بزرگان فامیل جمع می‌شوند و شب را در کنار هم می‌گذرانند. معمولا شام یلدا در اصفهان، پلو و ماهی است اما غذاهای محلی دیگری نظیر: کوفته و دلمه هم طرفداران زیادی دارد. 
•    در گلستان:
در گلستان سبز و زیبا هم مانند سایر نقاط ایران، همه اعضای فامیل در منزل پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها یا بزرگان فامیل جمع می‌شوند و با خوردن میوه‌های شمالی نظیر: کندس، ولیک، پرتقال و... و البته شیرینی‌های محلی خوش‌طعمی چون: کَسمَک و مَت در کنار یکدیگر خوش و شاد هستند.
•    در همدان:
همدانی‌ها هم در این شب دور هم جمع می‌شوند و با خوردن گردو و کشمش و شعرخوانی، میراث‌های غنی ایرانی را حفظ می‌کنند و به نسل بعدی خود انتقال می‌دهند.
•    در گیلان:
گیلانی‌ها را که می‌شناسید؛ آنها به داشتن دست‌پخت‌های عالی معروف هستند. خوراکی‌های خوشمزه گیلانی هم که دیگر حرف ندارد. در شب یلدا هم مردمان خوش‌مشرب این خطه با خوردن آوکونوس یا آب کونوس که در واقع همان ازگیل است، ماهی برای شام و انواع میوه‌ها و تنقلات، یلدا را جشن می‌گیرند.

در باقی شهرهای ایران هم سنت‌های مشابهی در برگزاری جشن لحاظ می‌شود. اما اجازه بدهید کمی از آداب هر منطقه برایتان بگوییم:
•    در لرستان:
لُرها به شب یلدا، شو اول قاره می‌گویند. نوجوانان لری به بام‌ها می‌روند با پهن کردن شالی دراز از همسایه‌ها درخواست می‌کنند که به آنها تنقلات و آجیل و... بدهند.
•    در قزوین:
قزوینی‌ها هم برای تازه‌عروسان هدایایی موسوم به «خونچه چله» می‌فرستند. آنها معتقدند که اگر در شب چله برف بیاید یعنی ننه‌سرما پنبه‌های لحافش را تکانده است، اگر باران بیاید یعنی ننه‌سرما در حال گریستن است و اگر گردنبند مرواریدش پاره شود هم تگرگ از آسمان می‌آید.
•    در خوزستان:
در خوزستان هم همه تا سحر بیدار هستند و منتظرند تا فردی موسوم به قارون افسانه‌ای از راه برسد و برای همه تکه‌های چوب بیاورد. خوزستانی‌ها معتقدند که قارون هیزم‌شکن است و هیزم‌هایی که به دیگران هدیه می‌دهد بدل به طلا و جواهر می‌شود.
رسوم مشابه در همه شهرهای ایرانی برگزار می‌شود و در سراسر کشور در این روز جشن و شادی است.

شب یلدا فقط مخصوص ایرانیان است؟
همان‌طور که پیش‌تر هم گفته شد، شب یلدا در کشورهای متعددی جشن گرفته می‌شده است اما این جشن‌ها فقط مختص به ایران و قلمروی آن نبوده است. با انقلاب زمستانی که لحظه‌ای است که در آن خورشید از دید ناظر زمینی در بیشترین فاصله زاویه‌ای با صفحه استوا در آن سوی نیم‌کره شمالی-جنوبی ناظر قرار می‌گیرد. انقلاب زمستانی آغاز زمستان است و پس از آن روزها بلندتر می‌شود. این واقعه طبیعی و ستاره‌شناسی باعث شده تا ریشه بسیاری از جشن‌ها و آئین‌ها در جهان جان بگیرد. مثلا شب یلدای ایرانی، جشن کریسمس، جشن هانوکای یهودیان و... . این جشن‌ها و آئین‌ها که همگی مبتنی بر گرد هم جمع شدن آدم‌ها، شادی کردن و استفاده از نور و شور و شادی هستند، ملل مختلف را در نقاط گوناگون کره زمین به هم پیوند می‌دهند.
علاءالدین تراول هرساله به مناسبت یلدا، تور یلدا برگزار می‌کند که می‌توانید در این لینک، در مورد آن بیشتر بدانید.  
یلدایتان مبارک و شمار روزهای شاد و طولانی زندگی‌تان بیشتر و بیشتر باد.