معماری ایرانی همواره پر از زیبایی و رمز و راز بوده است. زیبایی آن که کاملا مشخص است و حرفی در آن نیست اما درباره پر رمز و راز بودن آن، حرف‌های زیادی برای گفتن وجود دارد. ریزه‌کاری‌ها و جامع‌نگری به کار رفته شده در طراحی و فلسفه‌ای که پشت ساخت هر بخش از سازه‌ها و بناهای ایرانی وجود دارد نشان از درک عمیق معماران هنرمندی دارد که از زمانه خود بسیار پیش‌تر بوده‌اند. یکی از مصادیق این هوشمندی، ساباط است. سابات یا ساباط، معبری دالان مانند با سقف است که در مسیرهای طولانی بالای سر رهگذران قرار می‌گیرد و مانع از تابش آفتاب و آزار آنها می‌شود. ساباط بیشتر در شهرهای گرمسیری ساخته می‌شده و نمونه‌های آن را می‌توان در اصفهان، یزد، دزفول و... مشاهده کرد. وجود ساباط در معماری ایران در شهرهای گرم و آفتابی نشان از تجربه، دانش و مهارت ایرانیان در امر معماری دارد. در واقع ساباط‌ها میان دو بخش یک کوچه، ارتباط برقرار می‌کرده‌اند.
معنای واژه ساباط چیست؟
اگر معنای واژه ساباط را ریشه‌یابی کنید به نتیجه‌گیری جالبی دست پیدا خواهید کرد و وجه تسمیه این سازه در معماری ایرانی برای‌تان بیشتر مشخص می‌شود. ساباط از دو بخش تشکیل شده است: سا + باط. «سا» در زبان فارسی به معنای آسایش و راحتی است و باط هم معنای بنا یا عمارت می‌دهد. در نتیجه ساباط یعنی سازه‌ای که با هدف آسایش و رفاه بیشتر افراد و رهگذران ساخته می‌شده است. رهگذرانی که از ساباط‌ها عبور می‌کرده‌اند دیگر در معرض تابش نور خورشید قرار نداشته و می‌توانستند برای رفع خستگی خود، لحظاتی در سایه استراحت و توقف کنند. البته دلایل مختلفی برای ساخت ساباط وجود دارد که در ادامه به آنها اشاره می‌شود اما از نظر معنوی هم توضیحاتی برای این سازه در نظر گرفته می‌شود. برخی از کارشناسان معتقدند که یکی از فلسفه‌های ساخت ساباط، این بوده که افراد رهگذر، سر خود را در هنگام عبور از آن پایین می‌گرفته‌اند و در نتیجه نوعی فروتنی و تواضع به طور مستقیم در رفتار افراد به وجود می‌آمده است.
کاربرد ساباط چیست و چه انواعی دارد؟
ساباط‌ها به دو شکل طراحی و ساخته می‌شدند. در نوع نخست، سقف حالت صاف داشته و تیرهایی از جنس حصیر یا چوب برای ساخت سقف مسطح استفاده می‌شده است. در نوع دوم هم ساباط به شکل طاقی و گنبدی ساخته می‌شده تا وزن سقف را از طریق ستون‌ها و دیوارها به زمین منتقل کنند. چنین عملکردی از این سازه به انتقال فشار زلزله به زمین هم کمک می‌کرده و مانع از تخریب املاک و ساختمان‌ها در برابر تکان‌های شدید زلزله می‌شده است. ضمن اینکه ساختار نیمه‌بسته ساباط هم باعث می‌شده تا در زمستان‌ها، هوای گرم و در تابستان‌ها هوایی سرد در آن به وجود آید. در تابستان‌ها، نیمه بسته بودن ساباط باعث کوران باد در فضای آن بوده و هوایی خنک و دل‌نشین ایجاد می‌کرده است. به همین دلیل در بیشتر نقاط گرمسیری ایران شاهد وجود ساباط‌ها هستیم. ساخت ساباط‌ها از نظر مقاومت سازه‌ها بسیار مهم بوده و در برابر باد شدید هم از بناها مراقبت به عمل می‌آورده است. یکی دیگر از جالب‌ترین کاربردهای ساباط‌ها این بود که به واسطه ارتفاع‌شان، امکان عبور سواران بر اسب از آن ممکن نبود. به همین دلیل، راهزنان و مهاجمانی که به محله‌ها و خانه‌ها حمله می‌کردند و تعدادشان هم در گذشته، کم نبوده است، امکان عبور از محله‌ها را نداشتند. در واقع ساباط در معماری ایرانی از نظر امنیتی هم کارکردهای مثبتی داشته است. در گذشته، حمله ناگهانی تعدادی راهزن به محله‌ها و کوچه‌های قدیمی مرسوم بوده اما وجود ساباط از تاختن راهزنان سواره جلوگیری می‌کرده است.
ساباط‌ها کاربردهای فرهنگی و اجتماعی زیادی هم داشته‌اند. وجود آنها باعث می‌شده تا منازلی که در جوار و همسایگی یکدیگر بوده‌اند، نوعی اجتماع هماهنگ را در کنار هم بسازند و مردم برای جمع شدن و صحبت کردن درباره موضوعات مختلف مثلا پیگیری مشکلات عمومی محل و... با هم در این مکان گفتگو و معاشرت کنند. در بالای ساباط‌ها هم معمولا اتاقی درست می‌شده که برای تجمعات و دورهمی‌های مردانه بوده است. در این اتاق‌ها، صندلی و وسایل نشستن و برگزاری جلسات وجود داشته تا مردان دور هم جمع شوند و به معاشرت بپردازند.
ساباط در کدام نقاط ایران ساخته می‌شده است؟
در شهر دزفول به خاطر شرایط آب و هوایی، ساخت ساباط بسیار رایج بوده است. دزفولی‌ها به ساباط، سعبات می‌گویند و هنوز هم ساباط های دزفول از گذشته در برخی از محله‌های قدیمی دزفول وجود دارد. بعضی از ساباط های دزفول از سوی سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری دزفول، مرمت و نوسازی شده‌اند. دزفول یکی از شهرهای تاریخی و قدیمی ایران است و به جز ساباط‌ها، آثار تاریخی و فرهنگی قدیمی بسیاری در آن وجود دارد که بیشتر آنها از سوی سازمان میراث فرهنگی مورد توجه و حفاظت قرار گرفته‌اند.
ساباط های یزد هم هنوز در محله‌های قدیمی وجود دارند و نشان از دوراندیشی معماران ایرانی در زمینه تولید رفاه و استحکام بناها دارند. ساباط بازار خان یزد از نمونه ساباط های بسیار قدیم و جالب‌توجه استان و از جمله مهمترین دیدنی های یزد است. در روستای بیاضه یزد هم که مکانی تاریخی است و به واسطه وجود کاروانسراهای قدیمی و هتلی زیبا، گردشگران زیادی را به خود جلب می‌کند، ساباط در محله‌ها وجود دارد. ساباط های بیاضه در کنار دیدنی‌های تاریخی و آب و هوای کویر، از نقاط دیدنی یزد به شمار می‌رود.
از جمله نقاط دیگر ایران که در آن ساباط‌ها به عنوان بخش مهمی از معماری و ساخت و ساز مورد توجه قرار می‌گیرند، باید به اصفهک اشاره کرد. اصفهک، یکی از روستاهای طبس است که به خاطر آب و هوای خوشی که در تابستان‌ها دارد و خانه‌های خشت و گلی‌اش مورد توجه گردشگران قرار می‌گیرد و ساباط اصفهک در این روستا هم از جمله نمونه‌های ساخت ساباط در ایران است. در استان اصفهان هم ساباط‌هایی دیده می‌شود. در حوالی این شهر در منطقه نوش‌آباد، اولین ساباط اصفهان که یک بنای خشت و گلی است در دشت اقبالیه شناسایی و مستندنگاری شده است.
در آخر:
هر چقدر که به معماری سنتی ایرانی بیشتر دقت کنیم، ردپای هنر، ذوق و درک بیشتری را احساس خواهیم کرد. احساس و شعوری که متأسفانه در ساخت آپارتمان‌ها و برج‌های سر به فلک‌کشیده امروزی به ندرت دیده می شود.
برای دیدن این شاهکارهای معماری می‌توانید همراه با تور یزد و یا تور خوزستان علاءالدین تراول باشید.
