مراسم برف چال در مازندران

برف چال و زن شاهی
استان مازندران یکی از زیباترین مناطق ایران است که علاوه بر طبیعت کم نظیر آن، مراسم و آیین سنتی این استان به جذابیت‌هایش افزوده‌اند. یکی از آیین های قدیمی مازندران مراسم برف چال است که همه ساله در منطقه اسک وشِ شهرستان آمل و از طریق اهالی روستاهای آب اسک، نیاک و ... صورت می‌گیرد. در گویش محلی به آن ورف چال هم می‌گویند که به معنی گودال برف است. هم زمان با برگزاری این آیینِ کهن مراسم دیگری با عنوان زن شاهی انجام می‌شود که هر دو پیشینه‌ی جالبی دارند. در این مطلب ضمن به اشتراک گذاشتن عکس مراسم برف چال نیاک و آب اسک، جزئیات این آیین را در اختیار شما قرار می‌دهیم، همراه علاءالدین تراول باشید. 

تاریخچه برف چال
داستان برگزاری مراسم برف چال آب اسک به حدود قرن نهم یعنی 600 سال پیش و زمان آل بویه باز می‌گردد. گفته می‌شود که در آن زمان دامداران برای شرب دام‌ها و مقابله با کم آبی در تابستان، از قبل باید گودالی را برای ذخیره سازی برف می‌کندند. مشکل از آن‌جایی شروع شد که به دلیل کوهستانی بودن منطقه هر قسمتی از زمین را که می‌کندند به سنگ می‌رسیدند و مکان مناسبی برای ذخیره سازی پیدا نمی‌کردند. یکی از روزهایی که با بیل و کلنگ مشغول یافتن محلی مناسب بودند، کاروانی از آن منطقه می‌گذشتند که سید حسن ولی و سید حسن عالی (جد مردم روستای نیاک) و همراهانشان بودند. سید حسن ولی عارف و زاهدی بود که در قرن نهم هجری زندگی می‌کرد و از طریق 16 نیا به امام حسن عسگری (ع) مرتبط می‌شد. از مردم در حال کار درباره مشکلشان سوال کردند و آن‌ها توضیح دادند، سپس سید حسن با عصای بلندش روی زمین دایره‌ای کشید و به دامداران گفت این قسمت محل مناسبی برای حفر گودال است. مردم که پیش از آن مکان‌های زیادی را انتخاب کرده و هربار موفق نشدند، این بار هم خیلی امیدار نبودند تا این‌که در کمال تعجب پس از کندنِ چند متر به سنگ برخورد نکردند. 

پس از آن مردم این واقعه را به عنوان کرامت و معجزه‌ای از سمت سید ولی دانستند و هم اکنون پس از گذشت 6 سده این مراسم به صورتی باشکوه و دیدنی برگزار می‌گردد. در آن زمان سید ولی از مردم خواست که هر سال در زمان انجام این آیین گوسفند قربانی کنند، غذا بپزند و بین شرکت‌کنندگان پخش کنند و با نان، پنیر و عسل میزبان مردم نیاک باشند. بعد از سپری شدن سال‌های زیاد، مردم همچنان گفته او را اجرا کرده و علاوه بر این نذرهای خود را به نام سید ولی پخش می‌کنند تا دعایشان مستجاب شود. باور مردم تا حدی است که در طول مراسم هم هنگامی که به یکدیگر می‌رسند به هم می‌گویند "اجر شما با سید حسن ولی". مرقد وی در روستای نیاک است و عصایی که با آن به محل حفر گودال اشاره کرد هم در کنار قبرش نگه‌داری می‌شود. مردم روستا عصای وی را به آب می‌زنند و از آب می‌نوشند تا حاجتشان برآورده شود. سید حسن فردی بسیار خیر بود و طبق گفته اهالی روستا در پلور، آب اسک، دماوند و نیاک املاک زیادی دارد که درآمد تمامشان صرف کارهای خیر می‌شود. 

تاریخ مراسم برف چال
این آیین در روز مشخصی برگزار نمی‌شود زیرا روز آن بستگی به آب و هوا و میزان برفِ در محل گودال دارد. تعیین روز مراسم برف چال بر عهده‌ی بزرگ‌ترهای روستا است و معمولا نیمه‌ی اول یا دوم اردیبهشت و در روز جمعه انجام می‌شود تا شرکت‌کنندگان خود را به آب اسک برسانند زیرا برخی اهالی این روستا در حال حاضر در آنجا اقامت ندارند و برای برگزاری مراسم به زادگاهشان می‌آیند. 

اطلاع رسانی به اهالی روستا 
در گذشته‌های دور اطلاع رسانی به شکل جالب‌تری صورت می‌گرفت، به طوری‌که مردم به پشت بام مسجد و حمام روستا می‌رفتند و با صدایی رسا فریاد می‌زدند : گوسفندها، خروس‌ها، غاز و مرغ‌های نذری را آماده کنید که برف چال خواهیم داشت. در سال‌های اخیر به جای رفتن به پشت‌بام، یک نفر با بلندگو در سطح روستا می‌چرخد و مردم را مطلع می‌کند. اهالی روستا هم به آشنایان و مردم مناطق اطراف اعلام می‌کنند تا با حضورشان این آیین کهن را باشکوه‌تر برگزار کنند.  

روز برگزاری مراسم برف چال 
این آیین توسط مردان صورت می‌گیرد و حتی پسر بچه‌ها هم به همراه بزرگترهایشان صبح روز مراسم روستا را ترک می‌کنند. سال‌های قبل افراد در تکیه روستای آب اسک جمع می‌شدند و به صورت دسته جمعی و به وسیله حیوانات باری از راه‌های سخت و پر برف به سوی برف چال می‌رفتند. در این حین هم در ذکر اهل بیت و سید حسن ولی، چاوشی می‌خواندند. اما در این سال‌ها که مسیر آسفالت شده، مشارکت‌کنندگان هر کدام با اتومبیل شخصی به سمت گودال می‌روند و تعداد خیلی کمی هستند که برای برگزاری مراسم سنتی برف چال از حیوانات باری استفاده می‌کنند.

 پس از رسیدن به حوالی گودال، شرکت‌کنندگان شروع به جمع کردن برف می‌کنند تا به داخل گودال بریزند زیرا اهالی روستا باور دارند که اگر فردی این کار را انجام ندهد، دچار اتفاق‌های بد و ناگوار خواهد شد. البته گاهی برف تبدیل به یخ شده و مجبورند یخ‌ها را خرد کنند و تا گودال به دوش بکشند. پس از پر شدن برف چال، نماز جماعت می‌خوانند و بعد هم سفره‌ی نذری را برپا می‌کنند. مراسم حدود ساعت 1 ظهر تمام می‌شود و مردم پس از صرف ناهار به خانه‌هایشان باز می‌گردند. این برف چال در اسک شن واقع شده و با اتومبیل تا روستای آب اسک حدود 2 الی 2.5 ساعت فاصله دارد. دور گودال و داخل گودال را به وسیله سنگ چینی به قطر 1 سانتی متر پوشانده‌اند ولی ابعاد دقیق گودال مشخص نیست. در بعضی از منابع قطر 10 متر و عمق 12 متر و در بعضی دیگر، قطر 7 متر و عمق 10 متر ثبت گردیده است. 

غذای مراسم برف چال  
پخت غذای این مراسم بر عهده‌ی زنان روستا است و آنان از شب قبل خوراک‌های مختلفی طبخ می‌کنند تا شرکت‌کنندگان پس از انجام مراسم به عنوان نهار بخورند. مردم این غذاها را به عنوان نذر سید حسن ولی درست می‌کنند و برایشان ارزش زیادی دارد و معتفدند که این نذری بیماری‌ها و بلایای زیادی را دفع می‌کند. خوراک معروف این روز نان و پنیر و گوشت است و زنان هم از روز قبل با آرد نذری و با آب چشمه واقع در نزدیکی آرامگاه سید حسن ولی، نان می‌پزند. 

راه وردان
برگزاری این آیین قدیمی فقط به همین‌جا ختم نمی‌شود بلکه مراسم‌های دیگری در این روز برگزار می‌شوند که راه وردان یکی از آن‌هاست. روز قبل اجرای این آیین مادر و نزدیکان دختران نامزد کرده، تخم مرغ رنگی، شیرینی، رشته شیرین و هدایای را آماده می‌کنند تا به خانه‌ی داماد ببرند. در روز برگزاری مراسم برف چال داماد خوراکی‌ها را با خود می‌آورد، شرکت‌کنندگان میل کرده و برای خوشبختی داماد دعا می‌کنند.  

مراسم زن شاهی
همان‌طور که گفتیم اجرای این مراسم فقط توسط مردان صورت می‌گیرد و زنان در آن حضور ندارند، خصوصا زنان اهل آب اسک اصلا در این آیین شرکت نمی‌کنند. ولی آن‌ها هم از این فرصت استفاده کرده و پس از خروج مردان از روستا، آیینی را با عنوان مراسم مادر شاهی یا زن شاهی برگزار می‌کنند. در باورهای اساطیری کهن و باورهای قومی اهالی این روستا، به اقتدار زنانه اعتقاد بسیاری دارند و برگزاری این مراسم هم نشانگر اقتدار و قدرت زنان است. 
زنان ابتدا از میان خود فردی که ویژگی‌هایی از جمله قدرت مدیریت، تسلط در رهبری، وقار، سیاستمداری، هنرمندی، نیکوکاری، زیبارویی و سرزبان داشته باشد را انتخاب می‌کنند. این فرد را حاآمی نامگذاری می‌کنند و او در روز اجرای مراسم در خانه‌ی خود می‌نشیند و منتظر بقیه خانم‌ها می‌شود. پس از خروج مردها، زنان روسریشان را برمی‌دارند، لباس‌های رنگی خود را می‌پوشند و با رقص و آواز به سمت خانه‌ی حاآمی می‌روند و تا زمانی که وی از منزلش بیرون بیاید، آن‌ها به آواز و پایکوبی ادامه می‌دهند. پس از خروج حاآمی از منزل، او را به محل برگزاری مراسم می‌برند تا وی را بر تخت پادشاهی بنشانند. محل برگزاری این آیین در سال‌های مختلف تغییر کرده است، ابتدا در نزدیکی چشمه زاغ که خواص درمانی دارد صورت می‌گرفت، سپس با ساختن تکیه مکان آن عوض شد ولی بعدها به دلیل شرایط مذهبی تکیه، برگزاری مراسم دوباره به چشمه زاغ واقع در میدان درویش برگردانده شد. 
پس از به تخت نشاندن حاکم مراسم همچنان ادامه دارد. حامی از بین دختران نیرومند و توانا افرادی را به عنوان نگهبان انتخاب می‌کند تا به گوشه‌های روستا بروند و از حکومتشان دفاع کنند. سربازانی هم لباس نظامی می‌پوشند و به همراه آواز محلی گشت می‌زنند تا اطمینان یابند که هیچ مردی در روستا نیست و داروغه‌ها هم در سطح روستا قدم می‌زنند تا اخبار را از این سربازان بگیرند. پس از اطمینان یافتن از امنیت منطقه، شکلات و شیرینی بین اهالی پخش می‌کنند. در گذشته تعداد سربازان 50 نفر بود ولی در سال‌های اخیر به 10 نفر رسیده‌اند. در این میان حاکم بیکار نمی‌شود و طبق وظیفه‌ی هر ساله به منزل خانواده‌های عزادار می‌روند تا لباس عزایشان را از تن دربیاورند، از افرادی که با هم قهر هستند می‌خواهند کینه‌ها را کنار بگذارند و برای تبریک ازدواج به خانه نو عروسان می‌روند. در این روز زنان قیمه و آش می‌پزند و در نهایت، وقت ناهار در خانه‌ بزرگ‌تر خانواده جمع می‌شوند و ناهار را میل می‌کنند تا مردان از مراسم برف چال بازگردند. لازم به ذکر است که مراسم زن شاهی در نقاط دیگر ایران مانند روستای افوس در شهر داران و جواهرده در رامسر برگزار می‌شود. 

اگر قصد بازدید از این مراسم و تفریح در استان مازندران و روستای آب اسک را دارید، پیشنهاد می‌کنیم برای رزرو هتل در مازندارن به سایت ما مراجعه کنید و اتاق مورد نظرتان را با قیمتی مناسب‌تر رزرو نمایید.