در ایران باستان همیشه جشن و شادی اهمیت ویژه داشته و جشن های مهمی هر ماه از سال برگزار میشد. این جشنها با تاریخچه و هدفی مشخص صورت می‌گرفت و برخی از آن‌ها پس از گذشت چندین سال هنوز هم هر چند اندک، ولی بین مردم داخل ایران و ایرانیان خارج از کشور مشهور است. یکی از معروف ترین جشنهای باستانی ایران جشن تیرگان است که در گذشته در روز تیر از ماه تیر برگزار میشد. پس از سال‌ها هنوز در برخی شهرها جشن تیرگان برگزار شده و بهتر است که درباره این جشن باستانی بیشتر بدانیم تا یاد و خاطره آئینِ کهن گذشتگان را گرامی بداریم. از این رو در این مطلب از علاءالدین تراول قصد داریم اطلاعاتی را درباره جشن تیرگان مطرح کنیم. در ادامه همراه ما باشید.
بر اساس روایت های ایران باستان، مردم باور داشتند که در تیرماه نبردی بین دیو خشکسالی به نام اپوش ( اپئوشه صورت اوستایی) و فرشته باران تیر یا تشتر درگرفته و پیروزی باران در این نبرد به نیایش های مردم وابسته است. بر اساس فولکلور اوستایی فرشته باران در تیر ماه ۳ چهره متفاوت به خود میگیرد و در ده روز اول جوانی رعنا، در ده روز دوم گاو نری قدرتمند و در ده روز سوم اسب سفید و زیبایی خواهد بود. وقتی که تیر به صورت اسب زیبایِ سپیدی بود با دیو خشکسالی که با شمایل اسبی سیاه رنگ ظاهر شده، نبرد میکند و با گذشت نبردی سه روزه فرشته باران شکست میخورد. با این شکست تیر به درگاه خداوند پناه برده و شروع به نیایش میکند تا قدرتش بیفزاید و بتواند در برابر خشکسالی پیروز شود. در دومین نبرد تیشتر با کمک خداوند و نیایش های مردم پیروز شده و باران تمام جویبارها و مزارع را پر میکند. از آن پس به پاس این پیروزی بزرگ ایرانیان همیشه این روز را با نام تیرگان جشن گرفتند.
تیر آرش روزی را در دل آسمان و دشت رفت تا در کنار رود جیحون در سایه درخت گردویی به زمین نشست و مرز دو کشور را تعیین کرد. روایات حماسی ایران، جشن تیرگان را سالرزو پرتاب تیر و پیروزی ایران بر توران میدانند.
یکی از آیین هایی که در مراسم جشن تیرگان برگزار میشود، فال کوزه یا چک و دولَه است. در روز قبل از مراسم، دوشیزه‌ای انتخاب میشود و کوزه‌ای از جنس سفال را با آب پاکیزه پر کرده و بر روی آن دستمالی ابریشمی قرار می‌دهند تا دهانه کوزه بسته گردد. سپس به سوی افراد شرکت‌کننده در مراسم می رود تا آن‌ها ضمن آرزو کردن، شی کوچکی را مثل سکه، سنجاق سر و انگشتر را داخل کوزه بیاندازد. دخترک کوزه را در زیر یکی از درختان همیشه سبز مانند سرو یا مورد قرار میدهد. در روز مراسم تمام کسانی که جسمی را داخل کوزه انداختند، به همراه دخترک و برخی زنان دیگر به سوی درخت می روند تا دوشیزه کوزه را در میان جمع قرار دهد. در این هنگام میانسالان و سالخوردگان، مراسم فال گیری را شروع می‌کنند و با صدای بلند شعر می‌خوانند. هر شعری که تمام شد دخترک دست خود را داخل کوزه می‌برد تا یکی از اشیا را بیرون آورد و جسم، مربوط به هر فرد باشد متوجه می‌گردد که شعر خوانده شده در جواب به نیت و آرزوی او بوده است.
در ایران باستان جشنهای زیادی که مربوط به آب و بارش باران بوده برگزار می‌شدند و یکی از این مراسم‌ها در روز تیرگان صورت میگیرد که به آن آب پاشی می‌گویند. افرادی که در نزدیکی محل سکونتشان رودخانه، برکه یا جوی بزرگی جاری است به سوی آن می‌روند و همانطور که در عکسهای جشن تیرگان می‌بینید، در این آیین بر روی هم آب می‌ریزند. مردم این کار را به امید بارش باران در سال جدید انجام می‌دهند. از طرفی از گذشته‌های دور آب به عنوان نماد روشنایی به حساب می‌آمد و مردم بر این باور بودند که پاشیدن آب به یکدیگر سلامتی و تندرستی‌شان را افزایش میدهد و با استفاده از نیرویِ گرفته شده از این روشنایی، برای بهتر شدن جهان تلاش خواهند کرد.
پس از صرف شیرینی، نوبت به اجرای مراسم رهایی دستبند تیر و باد می‌رسد. این دستبند از هفت ریسمان با رنگ‌های متفاوت درست شده و بر روی دست افراد شرکت کننده بسته میشود. افراد به سمت جایی با ارتفاع بلند، مثل پشت بام رفته و دستبند را باز می‌کنند و همان‌جا قرار می‌دهند تا باد آرزوهایشان را به همراه خود ببرد. هنگامی‌که خواسته‌های خود را به دست پیام‌رسان یعنی به باد می سپارند، با یکدیگر شعر زیرا می‌خوانند:
تیر برو باد بیا غم برو شادی بیا
محنت برو روزی بیا خوشه مرواری بیا
از خوراکی‌هایی که به مناسبت جشن تیرگان آماده می‌شوند، می‌توان به انواع میوه و گندم پخته اشاره کرد. ابوریحان آورده است که در روز جشن مردم لباس دهقانان و کشاورزان را می‌پوشیدند و محصولاتی مثل میوه و گندم پخته مصرف می‌کردند. طبق نظر وی، این کار برای گرامیداشت یاد و خاطره رنج‌های منوچهر در مقابل جنگ با تورانیان و افراسیاب صورت میگیرد.
جشن تیرگان همه ساله در روز 13 تیر ماه برگزار میشود ولی در برخی نقاط روز دیگری را به عنوان تیرگان جشن می‌گیرند که در ادامه به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:
