حج یکی از باشکوه‌ترین و زیباترین عبادت‌ها است که اثرات آن در زندگی دنیوی و آخرت فرد حج گزار باقی می‌ماند. این عبادت پاک و خالصانه، فلسفه و مفهومی غنی به همراه خود دارد و حاجیان با دانستن فلسفه و مفهوم آن و انجام مناسک حج، این آیین را عاشقانه‌تر و عارفانه‌تر انجام می‌دهند و تاثیر آن را در زندگی خود می‌بینند. حج بر تمامی مسلمانانی که شرایط آن را دارند واجب است، از این رو در این مطلب قصد داریم تا اطلاعاتی کلی را درباره این فریضه الهی با شما به اشتراک بگذاریم. پیشنهاد می‌کنیم در ادامه مطلب همراه علاءالدین تراول باشید.
حج چیست؟
حج یا همان ملاقات خانه خدا، یکی از مهم‌ترین فروع دین اسلام محسوب می‌شود. هر انسان مسلمان با دارا بودن استطاعت مالی و بلوغ، موظف است که در طول زندگی خود یک بار حج را انجام دهد. تاریخ برگزاری حج در ماه ذیحجه بوده و مسلمانان در این زمان به سوی مسجد الحرام در شهر مکه واقع در کشور عربستان سعودی می‌روند و با آداب و رسومی خاص یا همان مناسک حج، این مراسم را برگزار می‌کنند.
تاریخچه برگزاری حج
درباره پیشینه قطعی آیین حج اطلاعات زیادی در دسترس نیست اما گفته می‌شود برگزاری حج، تاریخچه طولانی دارد. برخی این آیین را به پیش از خلقت آدم نسبت می‌دهند و اولین حج گزاران را فرشتگان میدانند. طبق برخی نظرات پس از خلقت آدم، مناسک حج به زمین انتقال پیدا کرد و در طول دوران پیامبران مختلف، کامل گردید. اما در حقیقت اولین حجی که از آن اطلاعاتی در دسترس باشد، در دین حضرت ابراهیم برگزار شد و خوب است بدانید که برگزاری حج پیش از اسلام هم رایج بوده و آیینی همچون لثم، احرام، لمس، وقفه در عرفات، رمی و حجرالاسود نیز قبل از اسلام صورت می‌گرفته‌اند. اما برخی از این آیین با پیدایش اسلام تغییر پیدا کردند، برای مثال پیش از اسلام اعراب هنگام برگزاری حج و طواف، لبیک یا منات و لبیک یا عزی می‌گفتند و از این طریق نام بت مورد پرستش در قوم خود را صدا می‌زدند. اما پس از اسلام و با شناختن خدای یگانه، نام این بت‌ها حذف شدند و همگی لبیک اللهم لبیک را جایگزین کردند.
در آن دوران عرب ها عمدتا به شکل برهنه به طواف کعبه می‌رفتند، اما اسلام این کار را ممنوع کرد و پس از آن مقرر شد که هنگام طواف کعبه از لباس دوخته نشده استفاده شود. از طرفی عرب‌ها گوشت قربانی را نمی‌خوردند و از صرف آن اکراه داشتند ولی پیامبر اسلام این کار را مجاز شمرد. پیش از اسلام زائرانِ حج از میان دو کوه صفا و مروه می‌گذشتند و بالای این دو کوه، دو بت سنگی واقع شده بودند. در آن دوران حاجیان به سمت دو کوه می‌رفتند تا این بت‌ها را ببوسند. در نتیجه‌ی همین امر بعد از اسلام و فتح مکه، مسلمانان از گذشتن از میان این دو کوه اکراه داشتند اما حضرت محمد (ص) این کار را مجاز اعلام کرد و حتی در قرآن از آن به عنوان شعائر الله یاد می‌شود.
انواع حج
1. تمتع: حج تمتع برای افرادی که وطن آن‌ها در مکه نیست و از این شهر فاصله دارند، واجب است. اما خود حج تمتع به دو نوع تقسیم می‌شود:
• عمره‌ی تمتع که دارای پنج جزء است: احرام، طواف، نماز طواف، سعی بین صفا و مروه، تقصیر.
• اصل حج تمتع که دارای سیزده جزء است: احرام، وقوف در عرفات، وقوف در مشعرالحرام، رمی جمره، قربانی، حلق یا تقصیر، طواف، نماز طواف، سعی بین صفا و مروه، طواف نساء، نماز طواف نساء، بیتوته در منا، رمی جمرات.
2. اِفراد: این حج بر کسانی واجب است که ساکن مکه هستند، یا کسانی که به حج تمتع و عمره نرسند و یا نتوانند آن را به هر دلیلی انجام دهند باید به حج افراد بروند.
3. قراِن: این حج هم مانند حج افراد، بر اهالی مکه واجب است.
آداب و مناسک حج چیست؟
در واقع مناسک حج همان اعمال حج هستند که بخش مهمی از این فریضه به شمار می‌روند و باید حتما صورت بگیرند تا حج فرد مورد قبول واقع شود. در این بخش درباره مناسک حج اطلاعاتی را با شما به اشتراک می‌گذاریم.
1. احرام: نخستین مرحله از اعمال حج تمتع، احرام نام دارد. در این مرحله زائرینی که قصد دارند قبل از انجام دادن اعمال حج به سوی مقبره پیامبر و امامان بقیع در مدینه بروند، در راه مکه و در چند کیلومتری از مدینه باید مُحرم شوند. سپس به سمت مکه می‌روند و همچنین باقی افرادی که از جده به سوی مکه می‌آیند باید در جُحفه، مُحرم شوند. در حقیقت در این مرحله حجاج باید آماده برگزاری مراسم شوند و خود را از تمامی نظرها آماده کنند. (پوشیدن لباس، پاک شدن از نجاست و...)
2. طواف حج: مرحله دوم نوبت به طواف می‌رسد و افرادی که برای عمره تمتع محرم شده‌اند، باید هفت بار به دور خانه کعبه در مسجدالحرام بچرخند.
3. نماز طواف: پس از انجام طواف، نوبت به نماز طواف می‌رسد که باید در دو رکعت خوانده شود. طرز خواندن این نماز نیز مثل نماز صبح است ولی سوره اخلاص و حمد را می‌توان آهسته یا بلند خواند.
4. سعی: در مرحله چهارم از عمره تمتع، حاجیان باید هفت بار بین صفا تا مروه (که شبیه به راهرویی طولانی درست شده است) را طی کنند، که به این مرحله سعی گفته می‌شود.
5. وقوف در عرفات: در حدود ۲۰ کیلومتری جنوب شرقی مکه، دشتی به نام عرفات واقع شده است که در طول سال به شکل غیر مسکونی به حساب می‌آید اما در روز حج یعنی در نهم ماه ذی‌الحجه بسیار شلوغ می‌شود. زیرا در این روز زائران از منا به این دشت می‌آیند و مهم‌ترین قسمت‌های احکام و مناسک حج و عمره را انجام می‌دهند. از جمله این آیین می‌توان به نمازهای ظهر و عصر، خطبه حج، دعا و لبیک اشاره کرد.
6. وقوف در مشعرالحرام: این محل مکانی است که بین منا و عرفات واقع گردیده و زائرین پس از پایان روز عرفه به سمت مشعرالحرام می‌آیند تا در طلوع آفتاب روز دهم ذیحجه اعمال حجِ مخصوص این مکان را انجام دهند.
7. رمی جَمَرات: طبق روایات شیطان برای اولین بار عقبه خود را در این مکان برای حضرت ابراهیم نمایان ساخت و آن حضرت سنگ ریزه‌هایی را به سمت شیطان پرتاب کرد تا او را از خود دور کند. اما شیطان دوباره بازگشت و حضرت ابراهیم باز هم بر او سنگ پرتاب کرد. از این رو به آن جمره و اجمار یعنی شتاب کردن و گریختن می‌گویند. به همین دلیل حاجیان در این قسمت به نماد شیطان سنگ می‌زنند تا شیطان درون خودشان را نابود کرده و از آن دنباله روی نکنند. البته حاجیان از قبل آموزش مناسک حج واجب را دیده‌اند و مرحله به مرحله آن‌ها را انجام می‌دهند.
8. قربانی کردن: قربانی حیوان نه تنها در اسلام، بلکه در ادوار و ملت‌های مختلف هم وجود داشته است. در واقع گفته می‌شود این کار به هدف جذب نیروهای خوب و خیر و دفع نیروهای بد و شر انجام می‌شود. تا سال 1360 حیواناتی همچون گوسفند، بز، گاو و ... را به شکلی سنتی در دشت منا ذبح می‌گردند، ولی از آن پس به بعد حاجیان حیوانات را در کشتارگاهی در منا قربانی می‌کنند.
9. حلق و تقصیر: از دیگر آیین حج می‌توان به حلق (یعنی تراشیدن موی سر برای مردان) و تقصیر (یعنی کوتاه کردن موی سر یا ناخن) اشاره کرد که باید در حج انجام گردند. این اعمال مانند نماز به قصد قربت نیاز دارند و جزو عبادات به شمار می‌روند.
10. طواف نساء و نماز نساء: این مرحله جزو واجبات به محسوب نمی‌شود و اگر فردی آن را ترک کند باعث از بین رفتن حج وی نخواهد شد. اما اگر فردی نماز و طواف نساء را انجام ندهد نمی‌تواند امور زناشویی را در این ایام انجام بدهد.
11. بیتوته در منا: واژه بیتوته به معنی درک کردن شب، پرداختن به کاری در شب و شب زنده داری بوده و در احادیث از آن به عنوان اقامت شبانه در جایی یاد می‌شود. بر حجاج واجب است که در شب یازدهم و شب دوازدهم در منا توقف کنند و ساعاتی از شب را برای درک شب و نزدیکی به خداوند در منا بگذارنند.
ذبح اسماعیل و قربانی عید قربان
در زمان حضرت ابراهیم خداوند برای امتحان وی به او دستور داد تا فرزند خود، یعنی اسماعیل، را قربانی کند. حضرت ابراهیم و اسماعیل با دستور خداوند موافقت نمودند و حضرت ابراهیم آماده قربانی کردن فرزند خود شد. ولی ناگهان جبرئیل مانع از چاقو زدن ابراهیم شد و به فرمان خداوند قوچی بهشتی مهیا گردید و حضرت ابراهیم آن را به جای اسماعیل ذبح کرد. پس از گذشت سال‌ها آیین قربانی کردن در روز عید قربان از این رخداد ریشه گرفته و طبق روایات حادثه قربانی کردن اسماعیل توسط حضرت ابراهیم در رمی جمرات رخ داده است.
فلسفه حج چیست؟
حج دارای ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی، عرفانی، فرهنگی و ... است و ما در این قسمت به برخی از حکمت‌های عرفانی حج اشاره می‌کنیم:
1. شناخت خدا: طبق نظر روحانیون و بر اساس عرفان، حج اهداف و نتایج گوناگونی را در پی دارد. اولین فلسفه آن را می‌توان شناخت خدای واحد و توحید دانست. توحید پایه تمام اعتقادات است و فلسفه حج در شناخت بیشتر خداوند و آشنا شدن با نشانه‌های اوست.
رو به هر قبله که کردم صنما سوی تو بود و آنچه محراب به معماری ابروی تو بود
2. انس و نزدیکی به خداوند
حج و اعمال مربوط به آن موقعیتی است که انسان‌ها به محبوب و دلداده حقیقی خود نزدیک شوند و با شرکت در حج پرده‌ی حجاب دل به کنار رفته، قلب عاشقان وسیع تر شده و آماده دریافت محبت الهی می‌شوند.
آتش به جانم افکند شوق لقای دلدار از دست رفت صبرم، ای ناقه پای بردار
در کیش عشقبازان، راحت روا نباشد ای دیده اشک می ریز، ای سینه باش افکار
3. فروتنی
یکی دیگر از اهداف حج، خضوع و فروتنی در برابر خدای یکتاست و جوهره مهم حج نیز افتادگی در برابر خدای یگانه است. حج گزار با انجام آیین حج در برابر درگاه خدای خود خاضعانه پیشانی می‌ساید.
هرکه را دعوی عشق است، پی یار آید صادق آن است که با دیده خونبار آید
این همه حسن ز هر آیینه بنمود نگار تا که صاحب نظری طالب آن یار آید
4. تقویت معنویات
اعمالی همانند سعی، طواف، نماز، رمی و قربانی حال و هوایی خاص دارند که بر روح و روان انسان‌ها تاثیر بسیار مثبتی می‌گذارند. خانه مطهر خدا و مشعر، در پاکسازی روح و تقویت معنویت انسان نقش بسیار مهمی دارد.
یک نفس بی یاد جانان بر نمی آید مرا ساعتی بی شور و مستی سر نمی آید مرا
سر به سر گشتم جهان را، خشک وتر دیدم بسی جز جمال او به چشم تر نمی آید مرا
5. بندگی
حجاج با گذراندن اعمال حج متوجه می‌شوند که در نزد خداوند چه مقدار تسلیم هستند و تا چه حد بندگی را به جای می‌آورند. آن‌ها بیابان‌ها را طی می‌کنند، گرسنگی، خستگی، فشار و گرما را تحمل می‌کنند، سنگ جمع می‌کنند و سر خود را می‌تراشند تا نشان دهند که در برابر خدای خود تسلیم هستند.
ز جمله تقصیر در بندگی ها رو آب شو از شرمندگی ها
شد حق منادی؛ قل یا عبادی تو جان ندادی کو بندگی ها
در راه یوسف، کف ها بریدند ای در رهش کم زان پردگی ها
6. تزکیه نفس
از دیگر نتایج حج می‌توان به تزکیه نفس و طهارت درون اشاره کرد، رسیدن به پاکی درون بسیار سخت بوده و نیاز به تلاش و تحمل سختی زیادی دارد. با رفتن به حج این فرصت پیدا می‌شود که حجاج از طریق اعمالی خدایی، روح و نفس خود را آراسته کنند. شاید این اعمال فقط یک بار در طول عمر فرد اتفاق بیفتند ولی همان یک بار کافیست که حج گزار حمکت و صفای درون را برای همیشه قرین قلب خویش کند.
7. ریاضت و رهبانیت
انسان‌ها برای رسیدن به کمالات می‌بایست سختی و مشقت فراوانی را تحمل کنند که تمام این مراحل همگی نیز به عنوان جهاد اصغر به حساب می‌آیند. همانطور که زاهدان از مردم شهر فاصله گرفته و به سوی غارها می‌روند تا با اعمال سخت هم آخرتشان را هموار کنند و هم به خداوند نزدیک شوند. حج هم همین حکم را دارد و حجاج با سختی کشیدن به خدا نزدیک‌تر می‌شوند و آخرتشان را می‌سازند.
8. یادآوری آخرت
تمامی مناسک حج و تاثیرات آن، سعی بر پیوند و ارتباط درونی بین دنیای مادی و آخرت انسان‌ها دارد. انسان‌ها با شرکت در حج درباره قیامت و رستاخیز بیشتر می‌فهمند و خود را آماده پذیرش این واقعیات می‌کنند. حجاج پس از وداع با خانواده خود و پوشیدن لباس سفید، اعمال و مناسک حج را اجرا می‌کنند. گویی که در صحنه محشر هستند و حساب و کتاب خود را از نزدیک مشاهده می‌کنند. از این رو با شرکت در حج، افراد بیشتر روز قیامت و رستاخیز انسان‌ها را درک خواهند کرد.
سفر کعبه نمودار ره آخرت است گرچه رمز رهش از صورت دنیا شنوند
جان معنی است به اسم صوری داده برون خاصگان معنی و عامان همه اسما شنو
