اسامی و نام‌های بسیاری از شهرها و محله‌ها از دل تاریخ و ادبیات هر شهر می‌آیند و اغلب آن‌ها نشان‌دهنده افکار، کنایه‌ها و به طور کلی فرهنگ و تاریخ مردمان هر شهر یا کشور به حساب می‌آیند. شهر تهران نیز از آن دست شهرهاییست که سرگذشتش با تاریخ ایران به خصوص دوران قاجاریه گره خورده است و جای‌جای پایتخت ایران که بگردید، با نام‌ها و اسامی قدیمی‌ای رو به رو می‌شوید که هرکدام داستان و تاریخی در پی خود دارند. با اینکه نام‌ها در طول سال‌ها دست‌خوش تغییرات زیادی شده‌اند اما هنوز هم محله‌هایی وجود دارند که نام خود را از گذشته حفظ کرده‌اند؛ اما نام خود شهر تهران از کجا آمده؟ آیا تا به حال برایتان این سوال پیش آمده است که وجه تسمیه تهران چیست ؟ بسیاری از ما در تورهای تهرانگردی، از کوچه پس کوچه‌های محله‌های قدیمی تهران عبور کرده‌ایم اما شاید کمتر پیش آمده باشد که درباره نام آن‌ها بیاندیشیم. در این بخش از وبلاگ علاءالدین تراول می‌خواهیم ریشه نام تهران و وجه تسمیه محلات تهران را بررسی کنیم و کمی بیشتر با تاریخچه محله‌های پایتخت آشنا شویم. پس ما را تا پایان این مقاله همراهی کنید.
وجه تسمیه تهران؛ طهران، طاهران یا مکان گرم؟!
روایت‌های مختلفی برای نام تهران وجود دارد و نظرات مختلفی برای ریشه آن مطرح شده است. در بسیاری از منابع مانند کتاب تهران قدیم اثر جعفر شهری، ذکر شده که نام تهران متشکل از دو کلمه ته (پایین) و ران (دامنه) است و از آنجایی که این شهر در پایین دامنه کوه‌های البرز قرار دارد، نامش معنای پایین دامنه می‌دهد. مرحوم سعید نفیسی در آثار خود ذکر کرده که در گذشته مردم این ناحیه برای پناه گرفتن در برابر جنگ و حملات، به زیرزمین‌ها پناه می‌بردند و نام تهران از دو واژه ته یعنی زیر و ران بن مضارع راندن تشکیل شده است و به عبارتی می‌توان گفت در مواقع اضطرار به ته میراندند!
اما وجه تسمیه‌ای دیگر که رواج بیشتری دارد، متعلق به مرحوم کسروی است، وی معتقد بود نام تهران از دو واژه ته (به معنی گرم) و ران (به معنی مکان) تشکیل می‌شود و بر این اساس نام تهران به معنی جای گرم است. همانطور که ریشه نام شمیران معنی جای سرد و خنک دارد (شمی: سرد).
در برخی منابع، نام تهران ریشه‌ای فارسی دارد و نامش را به عطارد یا تیر نسبت می‌دهند. برخی نیز معتقدند شخصی که با آبادسازی تهران همت گماشته، تیرداد نام داشته است و بر همین اساس نام تیران را بر این منطقه نهاده‌اند که به مرور به تهران تغییر یافته است.
حسین قلی خان ایلخانی مدتی در ری و شمیرانات ساکن بوده و در نوشته‌های خود مردم تهران را مردمی طهیرالچهره معرفی کرده است که همیشه جامه‌های پاکیزه بر تن می‌کنند، آب و هوای خوب و تمیز مصرف می‌کنند و آداب‌دان هستند. به همین ترتیب این ناحیه را طهیران نامیدند و سپس به "طهران" معروف شد. گروهی نیز معتقدند در گذشته‌های دور، تیره‌ای از خاندان طاهری خراسان در این منطقه ساکن بودند و نام تهران به ریشه طاهران برمی‌گردد.
ریشه نام محلات قدیمی تهران
تهران محلات مختلفی دارد که نام هر کدام از آن‌ها را که ریشه‌یابی کنیم، به اطلاعات جالبی می‌رسیم. نام هر محله، تاریخ جالبی را در پس خود دارد و اغلب آن‌ها از نام یک شخصیت برجسته تاریخی گرفته شده‌اند. در ادامه وجه تسمیه محلات تهران را شرح داده‌ایم.
• محله منیریه: محله مُنیریّه یکی از محلات قدیمی تهران به شمار می‌رود که در دوره قاجاریه از بخش‌های اعیان‌نشین تهران محسوب می‌شده است. ریشه نام این محله اصیل از نام منیر السلطنه مادر کامران میرزا پسر ناصرالدین‌شاه و نایب‌السلطنه او، منتج می‌شود. منیر السلطنه در عمارت منیریه که در گذشته در این محله قرار داشت، ساکن بود.
• کامرانیه: زمین‌های محله کامرانیه در گذشته ابتدا متعلق به میرزا سعید خان انصاری، وزیر امور خارجه ناصرالدین‌شاه بود اما بعدها کامران میرزا، فرزند ارشد ناصرالدین‌شاه، زمین‌های جماران و حصار بوعلی را خرید و به تصرف خود درآورد. کامران میرزا در این منطقه که در نزدیکی کاخ صاحبقرانیه قرار داشت، باغ و اقامتگاه تابستانی برای خود ساخت و نامش را کامرانیه نامید.
• آجودانیه: فردی به نام آقا رضا آجودان مخصوص اقبال‌السلطنه، عکاس‌باشی وزیر قورخانه بوده به پاس خدماتش، نامش را بر محله آجودانیه در شمال شهر تهران گذاشته‌اند.
• امیریه: نامش را از نام امیرکبیر میرزا نایب السطلنه می‌گیرد.
• اختیاریه: فردی به نام غلامحسین غفاری صاحب اختیار وزیر مخصوص امین خلوت و وزیر دربار اعظم بوده است و امروزه نامش بر محله اختیاریه گذاشته شده است.
• فرمانیه: محله فرمانیه تهران نامش را از نام شاهزاده عبدالحسین میرزا فرمان فرما نخست‌وزیر سال‌های پایانی دوران حکومت قاجاری برگرفته شده است. این ناحیه تا مدت‌ها جزء املاک خاندان فرمان فرمائیان، از خانواده‌های ثروتمند تهرانی بود
• امیرآباد: نام محله امیر آباد از نام امیرنظام اتابک اعظم مشهور به امیرکبیر منتج می‌شود.
• سلیمانیه: محله سلیمانیه یا اصفهانک تهران، نامش را از نام امیر سلطان خان قاجار اسکندرلوی قوانلو عضد‌الملک خازن‌السلطنه برگرفته شده است.
• یوسف آباد: نام محله یوسف آباد تهران با نام میرزا یوسف آشتیانی صدراعظم مستوفی الممالک هم ریشه است.
• علی آباد: به عقیده بسیاری از پژوهشگران پیشینه نام محله علی آباد به نام حاجی محمدعلی خان امین‌السلطنه آخرین صندوقدار ناصرالدین‌شاه می‌رسد.
• محمودیه: گفته می‌شود نام محله محمودیه تهران از نام میرزا محمودخان علامیر احتشام‌السلطنه، دومین رئیس مجلس شورای ملی گرفته می‌شود.
• اقدسیه: به باور برخی، زمین‌های اقدسیه در گذشته به صندوقدار ناصرالدین‌شاه تعلق داشت که پس از اهدای این اراضی به امینه اقدس ملقب به اقدس الدوله، همسر ناصرالدین‌شاه، به این نام معروف شده است. البته برخی نیز معتقدند این نام هیچ ربطی به امینه اقدس ندارد.
• مسعودیه: نام محله مسعودیه تهران به نام مسعود میرزا ظل‌السلطان یمین‌الدوله برمی‌گردد.
• مجیدیه: سلطان عبدالمجید میرزا عین‌الدوله صدراعظم اتابک اعظم دلیل نامگذاری این محله از تهران به حساب می‌آید.
• جلالیه: وجه تسمیه محله جلالیه تهران به نام سلطان حسین میرزا جلال الدوله از فرزندان مسعود میرزا ظل السلطان برمی‌گردد.
• داوودیه: نام این محله از تهران منتسب به نام میرزا داوود خان خواجه نوری پسر میرزا آقاخان نوری اعتماد الدوله صدر اعظم است.
• حکیمیه: محله حکیمیه تهران نامش را از نام میرزا علینقی حکیم الممالک والی مشاورالسلطان گرفته است.
• احتسابیه: نامش را از اسم محمدتقی خان احتساب الملک، پسر عبدالعلی خان ادیب‌الملک می‌گیرد.
• جمشیدیه: محله جمشیدیه که در شمال تهران قرار دارد و نامش را از نام جمشید خان دولوقاجار مستشار اعظم می‌گیرد.
• جمشید آباد: برخی نام این محل را به ارباب جمشید زردشتی منتسب می‌دانند.
• عباس آباد: نام محله عباس آباد از نام ملا عباس ایروانی صدر اعظم قاجاریان گرفته شده است.
• نازی آباد: برخی به اشتباه معتقدند نام این محل به دلیل استقرار نظامیان نازی آلمان در آن به نازی آباد معروف شده است اما ریشه اصلی آن به پرندگانی کوچک به نام نازی (الیکایی) برمی‌گردد که نازی آباد زیستگاه مناسبی برای آن‌ها محسوب می‌شد.
• جوادیه: میرزا سید زین‌العابدین امام جمعه ظهیرالاسلام، نام پسر دومش میرزا سید جواد ظهیرالاسلام را بر این ناحیه گذاشت.
• حسن آباد: نام میرزا حسن خان مستوفی الممالک پسر میرزا یوسف آشتیانی مستوفی الممالک صدر اعظم قاجاریان، دلیل نامگذاری این محله محسوب می‌شود.
• قاسم آباد: نام این محله از تهران نیز از نام قاسم، پسر آقا محمد حسن صندوقدار، از روسای صندوق‌خانه زمان ناصرالدین‌شاه گرفته شده است.
• تهرانپارس یا مجید آباد: وجه تسمیه تهرانپارس یا مجید آباد به نام مجید خان، پسر میرزا محمد خان ابری حاجب الدوله می‌رسد که در جوانی درگذشت.
• مهرآباد: دوستعلی خان معیر الممالک ملک این منطقه را مهریه عروسش فاطمه خانم عصمت الدوله دختر ناصرالدین‌شاه و همسر امیردوست خان معیرالممالک قرار داد و همین دلیل به مهرآباد معروف شد.
• شمس آباد: محله شمس آباد که امروزه محدوده هروی و مجیدیه محسوب می‌شود، نامش را از شاهزاده سلطان عبدالحمید میرزا عضد الدوله ملقب به شمس الملک پسر سلطان عبدالمجید میرزا عین الدوله گرفته است.
• شهرک غرب: از آنجایی که اغلب مجتمع‌ها و ساختمان‌های مسکونی این منطقه با طراحی مهندسین آمریکایی ساخته شده است، نام شهرک غرب را بر این منطقه نهاده‌اند.
• سید خندان: سید خندان به پیرمرد گشاده‌رو و خنده‌رویی اطلاق می‌شده است که با پیشگویی‌های درستش در بین مردم آن زمان معروف بوده است.
• جماران: سه روایت متفاوت برای نام جماران وجود دارد، از طرفی اراضی این منطقه متعلق به سید محمدباقر جمارانی از روحانیون دوره ناصرالدین‌شاه قاجار بوده است و از طرفی دیگر، برخی معتقدند در گذشته در کوه‌های جماران مارهای زیادی زندگی می‌کردند. جمر نیز به معنی سنگ است و برخی نیز معتقدند نام جماران به دلیل وجود سنگ‌های بزرگ در کوه‌های این منطقه، انتخاب شده است.
• پل رومی: پل رومی پل کوچکی بوده که سفارت‌های ترکیه و روسیه را به هم وصل می‌کرده است. از نظر برخی از مردم نیز، نام این محله از نام مولانا جلال‌الدین رومی گرفته شده است.
• درکه: درباره علت دقیق نام درکه اطلاعات دقیقی در دست نیست اما بر اساس روایت برخی از مردم، به دلیل کوهستانی بودن این منطقه، روایت است که در گذشته برای حرکت در برف از کفش‌هایی به نام "درگ" استفاده می‌شده است.
• دزاشیب: وجه تسمیه محله دزاشیب به قلعه‌ای بزرگ به نام آشِب می‌رسد که در این منطقه در نزدیکی تجریش قرار داشته است. در گذشته به این محله دز آشوب و دزج سفلی گفته می‌شد.
• زرگنده: در این محل سکه‌های طلا و اشیا قیمتی زیادی کشف شده و احتمال می‌رود دلیل نام‌گذاری‌اش همین باشد.
• قلهک: ریشه نام قلهک به دو کلمه قله و ک می‌رسد. قله معرب واژه کله، مخفف کلات یا قلعه به شمار می‌رود. قلهک در گذشته آبادی مهمی بوده است که محل تلاقی گذرگاه‌های ونک، شمیران و لشگرک محسوب می‌شده است.
• نیاوران: در ابتدا نام این محله "گردوی" بوده است و بعدها در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه به نیاوران تغییر پیدا کرد. نیاوران از دو کلمه "نیا" به معنی عظمت و قدرت و "ور" به معنی صاحب ریشه می‌گیرد و معنی کاخ دارای عظمت دارد.
• ونک: دو کلمه "ون" به معنی درخت و حرف "ک" علامت صفت، ترکیب نام محله ونک را تشکیل می‌دهد.
• پل چوبی: این محله تاریخ بلندبالایی دارد؛ در گذشته برای دفاع از شهر، خندق‌هایی در اطراف دروازه‌های شهر حفر می‌کردند که دروازه شمیران نیز یکی از آن‌هاست. برای عبور از روی این خندق‌ها از پل‌های چوبی متعددی استفاده می‌شد. امروزه از هیچ‌کدام از پل‌ها خبری نیست اما نامش همچنان تاریخ این منطقه را با خود حمل می‌کند.
• شمیران: شمیران از دو واژه شمی یا سمی به معنی سرد و ران به معنی جایگاه منتج می‌شود و به معنی جایگاه سرد است. در گذشته قلعه‌های نظامی به نام قلعه شمیران نیز در این منطقه وجود داشته است.
• گیشا: نام گیشا در گذشته کیشا بود و از ترکیب نام بنیان‌گذاران این منطقه به نام‌های کینزاد و شاپوری برگرفته شده است.
• عودلاجان: عودلاجان یا اودلاجان محله‌ای قدیمی در تهران است که تورهای تهرانگردی زیادی با عنوان تور عودلاجان در ایام مختلفی از سال، علاقه‌مندان را به دیدن این محله تاریخی می‌برد. این محله از خیابان خیام تا ناصر خسرو و پامنار و میدان توپخانه را در برمی‌گیرد. در گذشته این ناحیه به همراه ناحیه سنگلج، محل تقسیم آب و فرستادن آب به سایر نقاط تهران بوده‌اند. مرحوم کریمان عودلاجان را معرب کلمه اودلاجان می‌داند. این واژه از دو بخش "اُو" به معنی آب و دلاجان، دراجیدن، دلاجیدن و به معنی تقسیم کردن آب تشکیل شده است.
• سنگلج: سنگلج نیز در کنار عودلاجان از سرچشمه‌های اصلی آب بوده است و از ترکیب دو کلمه سنگ و رج (به معنی رج بندی و تقسیم آب با پاره‌های سنگ) تشکیل می‌شود.
• چاله میدان: این محل در دوران صفویه محل برداشت خاک و گودبرداری جهت حصارکشی بود و چاله‌ها و گودال‌های زیادی به همین دلیل در آن وجود داشت.
• فرحزاد: به دلیل وجود آب و هوای مطبوع و فرح‌بخش، می‌توان گفت که این مکان را فرحزاد نامیده‌اند.
حال با ریشه نام تهران و محلات قدیمی‌اش آشنا شدیم و امیدواریم این مقاله برایتان مفید بوده باشد. تهران زیبا را باید دید و نگاهی نو به محله‌ها و خیابان‌های قدیمی‌اش انداخت. تورهای تهرانگردی علاءالدین تراول این فرصت را به شما می‌دهد تا سری به جذاب‌ترین محلات شمال تهران و همچنین محله‌های قدیمی شهر بزنید و با دیدن جاذبه های گردشگری تهران، با تاریخ و فرهنگ پایتخت ایران بیشتر آشنا شوید. چنانچه قصد اقامت در این شهر را دارید، می‌توانید رزرو لوکس ترین هتل های تهران مانند هتل اسپیناس پالاس، هتل پارسیان آزادی و هتل هما را در وب‌سایت علاءالدین تراول انجام دهید.
