میراث فرهنگی و آداب و رسوم مردم هر شهر، یکی از مهم‌ترین دارایی‌های شهرهاست و با تکیه بر آن‌ها و توسعه و ترویجشان می‌توان هرچه بیشتر در راستای معرفی یک شهر به جهان قدم برداشت. هر شهری ظرفیت خاص خود را دارد و امروزه در عصر جهانی شدن می‌بایست با تکیه بر مفهومی به نام خلاقیت، این ظرفیت‌های خود را به بهترین شکل به توسعه برساند. از این رو مفهومی به نام "شهر خلاق" از سوی سازمان آموزشی علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) ارائه شده است تا با همکاری با شهره‌های مختلف دنیا در راستای رفاه و صبح همگانی گام بردارد و توانسته شبکه‌ای به نام شبکه شهرهای خلاق ایجاد کند. شهرهای مختلفی از سراسر دنیا در این شبکه عضو هستند و از ایران نیز چهار نماینده به عنوان شهر خلاق در لیست یونسکو به ثبت رسیده است. برای آشنایی با شهرهای خلاق یونسکو در ایران پیشنهاد می‌کنیم این مقاله را تا انتها دنبال کنید.
شبکه شهرهای خلاق چیست؟
در ابتدا باید بدانیم شهر خلاق چگونه شهری است مفهوم شهر خلاق به انگلیسی “Creative City” است و برای تعریف شهر خلاق باید بگوییم که شهر خلاق مفهومی است که در سال 1988 توسط دیوید ینکنن استرالیایی ترویج شد و از آن زمان به یک جنبش جهانی تبدیل شده که منعکس‌کننده الگوی برنامه‌ریزی جدید برای شهرهاست. شبکه شهرهای خلاق (UCCN یا Unesco Creative Cities Network) در سال 2004 با عضویت 190 کشور از سوی یونسکو ایجاد شد. هدف از این شبکه، ترویج همکاری بین شهرهای مختلف دنیا برای استفاده از خلاقیت به عنوان راهی برای پیشرفت و توسعه پایدار شهری است. تمامی اعضای این شبکه، با هدف مشترک گنجاندن خلاقیت و میراث فرهنگی در دل برنامه‌های توسعه در سطح ملی و بین‌المللی با هم همکاری می‌کنند و عمده اقدامات آن‌ها در راستای معیارهای زیر است:
- حمایت از تولید و توزیع خدمات فرهنگی، محصولات و فعالیت‌ها.
- توسعه کانون‌های خلاقیت و نوآوری و افزایش فرصت‌ها برای فعالان فرهنگی.
- بهبود دسترسی مردم به ویژه گروه‌های آسیب‌پذیر و به حاشیه رانده‌شده به زندگی فرهنگی و مشارکت در آن.
- تلفیق فرهنگ و خلاقی در طرح‌های توسعه پایدار.
شبکه شهرهای خلاق هفت حوزه مختلف را در برمی‌گیرد و شهرها در یکی از این حوزه‌ها ثبت خواهند شد که عبارت‌اند از صنایع دستی و هنر مردمی، طراحی، فیلم، خوراک شناسی، ادبیات، هنرهای رسانه‌ای و موسیقی. چهار شهر از ایران به عضویت سه دسته از این حوزه‌ها درآمده‌اند و ما در دسته‌های صنایع دستی و هنرهای مردمی (اصفهان و بندرعباس)، خوراک شناسی (رشت) و موسیقی (سنندج) نمایندگانی در یونسکو داریم.
یک شهر چگونه به شبکه شهرهای خلاق یونسکو می‌پیوندد؟
برای اینکه یک شهر به عضویت شبکه شهرهای خلاق جهان درآید، می‌بایست فرایند درخواست از طریق شهرداری آن شهر صورت گیرد. برای این منظور، هر دو سال، پرونده و درخواست چهار شهر نامزد به یونسکو معرفی می‌شود که از این میان، دو شهر حداکثر برای عضویت انتخاب می‌شوند. عضویت در این شبکه مسئولیت‌هایی را به دوش شهرداری خواهد گذاشت و در واقع تعهدی بلندمدت و دائمی است تا به اهداف مشترک برسند. شهرهایی که نامزد عضویت در این شبکه می‌شوند، تعهدی سنگین‌تر دارند و می‌بایست گزارش عملکرد شهر را در زمینه‌ی مورد نظر ارائه دهند. علاوه بر آن شهرداری‌ها می‌بایست با اجرای پروژه‌ها و سیاست‌های مربوطه، هرچه بیشتر عملکرد خود را به عنوان یک شهر خلاق نشان دهند. شهرهای خلاق هر 4 سال یک بار، از سوی یونسکو بررسی و ارزیابی می‌شوند تا وضعیت اقدامات و فعالیت‌های انجام شده و تعهدات شهرداری‌ها به چه صورت پیش می‌رود و چنانچه شهری نتواند در بازه زمانی تعیین شده، راهبردهای یونسکو را اجرا نماید، از فهرست شهرهای خلاق جهان حذف خواهد شد. یونسکو در این زمینه بسیار سختگیر عمل می‌کند و همواره در حال بررسی استانداردها است.
اصفهان شهر خلاق صنایع دستی و هنر مردمی
اصفهان، شهری تاریخی است و با داشتن جاذبه‌های تاریخی ارزشمند، همچون موزه‌شهری گرانبها، هرساله گردشگران زیادی را از اقصی نقاط ایران و جهان راهی این شهر می‌کند تا با شرکت در تور اصفهان، این همه شگفتی را از نزدیک ببینند. علاوه بر آثار تاریخی، این شهر مهد هنر و صنایع دستی نیز به حساب می‌آید و از دیرباز، هنر در اعماق زندگی مردم اصفهان ریشه گرفته است. صنایع دستی اصفهان می‌تواند نمادی از هنر و فرهنگ ایران باشد و نماینده‌ای شایسته از ایران در جهان در نظر گرفته شود. از این رو هم‌زمان با شهر رشت، اصفهان نیز با تلاش‌های شهرداری اصفهان، در سال 2015 یا 1394 به عضویت شبکه شهرهای خلاق جهان در حوزه "صنایع دستی و هنرهای مردمی"درآمد. اصفهان به عنوان شهر خلاق صنایع دستی، مجموعه‌ای عظیم از هنرها و صنایع دستی را در خود جای داده است؛ از خاتم کاری گرفته تا مینا کاری، قلم زنی، فیروزه کوبی، هنر مینیاتور و ده‌ها هنر دیگر به دست هنرمندان اصفهانی انجام می‌شود و امروزه به عنوانی میراث ارزشمند برای ایران باقی مانده است که می‌بایست در حفظ آن بکوشیم و عضویت اصفهان به عنوان شهر خلاق، این فرصت را هرچه بیشتر در اختیار ما قرار می‌دهد. میدان نقش جهان به عنوان مرکز اصلی نمایش و فروش آثار باکیفیت صنایع دستی اصفهان شناخته می‌شود و سایر رویدادها مانند نمایشگاه بین‌المللی مختلف در حوزه میراث فرهنگی و صنایع دستی و دیگر جشنواره‌ها نیز به پویایی آن کمک می‌کند.
رشت شهر خلاق خوراک شناسی
شهر رشت به همراه اصفهان اولین شهرهای ایران بودند که در سال 1394 به شبکه شهرهای خلاق جهان پیوستند. رشت مرکز استان گیلان به دلیل نزدیکی به دلتای حاصلخیز سفید رود، هم از لحاظ محیطی و هم از لحاظ خوراک و غذا، از منابع طبیعی گسترده‌ای بهره‌مند است و با استفاده از همین منابع، مواد غذایی و محصولات متنوعی دارد. علاوه بر تمام این‌ها، آشپزی و خوراک شناسی در رشت با ترویج و حفاظت از میراث فرهنگی خطه گیلان همراه است؛ به این معنی که در طول قرون مختلف و نسل‌های مختلف، غذاهای محلی رشت نه تنها دستور پخت قدیمی خود را حفظ کرده‌اند، بلکه روش‌های آشپزی و حتی ظرف‌های خود را نیز از گذشته به امروز منتقل کرده‌اند. همه‌ی این عناصر دست به دست هم داده‌اند تا شهر رشت به عنوان شهر خلاق غذا مورد توجه یونسکو قرار گیرد. روشن بابایی مدیر کارگروه گردشگری خلاق دانشگاه گیلان و رئیس کمیته علمی ثبت شهر خلاق خوراک شناسی رشت در خصوص علت ثبت این شهر بیان کرد: «وجود ۲۲۰ خوراکی محلی، تنوع خوراک و فرآورده‌های غذایی محلی، فرآیند سلامت محور تولید غذای محلی از مزرعه تا سفره، دلیل اصلی ثبت رشت در شبکه شهرهای خلاق به شمار می‌رود».
در سال‌های اخیر، شهرداری رشت با سرمایه‌گذاری در حوزه فرهنگ و خلاقیت، در راستای کاهش نابرابری و بیکاری با سرمایه‌گذاری در فرهنگ و خلاقیت گام برداشته است تا در مسیر توسعه پایدار شهری حرکت کند. شهر رشت با همکاری اداره آموزش و پرورش منطقه‌ای گیلان ظرفیت‌های مختلفی از طریق آموزش‌های رایگان در زمینه‌های مختلف خلاق ایجاد کرده است و با حمایت از بسیاری از زنان سرپرست خانوار و مردم بومی، کمک می‌کند تا کسب و کارهای کوچک و کوچک خود را بسازند. در واقع عضویت در شبکه شهرهای خلاق برای رشت می‌تواند پیوندی بین گردشگری، توسعه اقتصادی و خوراک شناسی باشد.
بندرعباس شهر خلاق صنایع دستی و هنر مردمی
یکی دیگر از شهرهای ایران که به عنوان شهر خلاق صنایع دستی انتخاب شده، شهر بندرعباس است. این شهر نیز در سال 2019 از سوی یونسکو به عنوان دومین شهر خلاق صنایع دستی و هنرهای مردمی، پس از اصفهان انتخاب شد. این انتخاب باعث می‌شود تا بندرعباس بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد و شهر دریا، موسیقی و صنایع دستی هر چه بیشتر به گردشگران تور قشم بندرعباس و دیگر مسافران و حتی شهروندان این شهر شناسانده شود. بازارهای سنتی بندر و زنان و مردانی که لباس سنتی بر تن دارند و به تولید و عرضه صنایع دستی ناب این منطقه می‌پردازند در ترکیب با موسیقی بندر، چنان جذابیتی دارد که هر گردشگری را مجذوب خودش می‌کند. سوزن دوزی، چادرشب بافی، حصیربافی، سفالگری و غیره از عمده صنایع دستی این منطقه از استان هرمزگان است که شیوه‌ی تولید آن‌ها همچنان از گذشته تاکنون حفظ شده است. تمام این‌ها باعث شد تا شهرداری نسبت به ثبت بندرعباس در یونسکو اقدام نماید.
سنندج شهر خلاق موسیقی
شاید کمتر درباره موسیقی سنندج شنیده باشید، شهر سنندج که این روزها به عضویت شبکه خلاق شهرهای جهان در حوزه موسیقی درآمده است، حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. انتخاب این شهر به عنوان شهر خلاق موسیقی تأثیر به سزایی در توسعه گردشگری و رشد فعالیت‌های فرهنگی و هنری در سنندج و استان کردستان خواهد داشت. سنندج در سال 2019 با اعلام سازمان یونسکو به‌عنوان شهر خلاق موسیقی جهان ثبت شد. موسیقی کردی، شیوه‌ها و آوازهای مختلفی دارد، کابوکی، گول نیشان و حیرانی از مشهورترین آوازهای کردی به شمار می‌روند و بداهه خوانی و بداهه نوازی در موسیقی کردی جایگاه ویژه‌ای دارند. گروه‌های مختلف موسیقی همچون گروه تنبور شمس که بیش از 35 سال است که به سرپرستی کیخسرو پورناظری تشکیل شده، فعالیت‌های موسیقیایی برجسته‌ای انجام داده‌اند و افرادی مثل حسن زیرک و شهرام ناظری، نیز خوانندگان مشهور کرد هستند و کامکارها، کلهر و علی اکبر مرادی نیز که در موسیقی شهرت جهانی دارند. از طرفی دیگر انواع موسیقی در شهر سنندج رواج دارد و این شهر یکی از مراکز مهم تولید سازهای مختلف موسیقی مانند، تنبور، دف و غیره شناخته می‌شود. سازهایی که دست هنرمندان ساخته می‌شود و اصالت در آن‌ها به چشم می‌خورد. به همین علت از نظر یونسکو به عنوان شهر خلاق موسیقی انتخاب شده است. دف نوازی در مراسم مختلف و اجرای دف توسط هنرمندان با لباس محلی در عمارت خسرو آباد سنندج، یکی از مصادیق زیبای هنر موسیقی در این شهر به شمار می‌رود که هر ساله گردشگران زیادی را در قالب تور سنندج جذب خود می‌کند.
