«ما به اندکی ادب نیازمندتریم از بسیاری علم»
بایزید بسطامی
خانه‌ی‌خدا یا آنطور که در زمان ساسانیان گفته می‌شد، «تاریخانه» یکی از معابد معنوی به جا مانده از ایران پیش از اسلام است که در دورانی آتشکده بوده و بعدها به مسجد بدل گشته است. این بنای صوفیانه که قدمت آن به قرن دوم هجری قمری بر می‌گردد با قدمتی دو هزار ساله بعد از مسجد جامع فهرج، قدیمی ترین مسجد ایران است.
درواقع این بنا از آنجا که یکی از مقدس‌ترین مکان‌های «ملت عشق» یا همان صوفیان و عارف‌مسلکان بوده است که در طول دورانهای مختلف به مرور طرحش کامل‌تر شده است اما شالوده‌ی معماری ساسانی خودش را حفظ کرده است. مثلا طاق‌هایی که بدون مجاورت دیوار، روی ستون‌های تاریخانه ساخته شده‌اند معماری عهد ساسانی را به یاد می‌آورد اما منار این مسجد، در دوران سلجوقی به آن اضافه گشته که بعدها با خط کوفی رویش کتیبه کار شده است و دسترسی به قسمت فوقانی مناره از داخلش به وسیله ۸۶ پله ممکن شده است. طرح معماری تاریخانه در قرن سیزدهم به کلی مورد بازسازی قرار گرفته است.
تاریخانه دامغان، از کهن‌ترین ساختمان‌ها در شیوه‌ی معماری خراسانی هم هست. نقشه‌ی ساختمان برپایه شبستان ستوندار است که بعدها و در دوران اسلامی در آن تغییراتی داده‌اند. برای نمونه دهانه میانی در شبستان جنوبی، بلندتر و بزرگتر شده است. نمای مسجد هم مرمت شده و طاقی های گرد به طاقی‌های تیزدار تبدیل شده‌اند. اما در نهایت همه چیز در جهت فروتنانه کردن بنا اعمال شده تا اهمیت فروتنی و شکسته‌نفسی به استفاده کننده از فضا تمرین داده شود.
اینجا می‌شود دقایقی، گوشه‌ای خلوت کرد تا به دنیای درونمان سفر کنیم و با جراحی آمال و امیال درونی‌مان شاید بتوانیم خودمان را از شر آن‌ها خلاص کنیم و آزادی نفس را و آزادگی وجودی را تجربه کنیم. چنین فضایی با معانی‌ای که لابه‌لای ستون و محراب‌هایش پنهان کرده به شیوه‌ای معناگرایانه در رسیدن به این هدف کمک‌مان می‌کند. چراکه یکی از عبادت‌گاه‌های واقعی و اصیل در کل تاریخ بشریت است که با حداقل پیچ و شکن و تزیینات ساخته شده. درواقع در این مقابل شیوه‌ی معماری مساجد عربی است که بعدها در ایران بیشتر و بیشتر شدند.
صحن مرکزی که سایه‌سار است، گرداگردش ستون‌های مدور و طاق‌ضربی تیزه‌دار دارد و دهانه‌ی طاقی‌ها در مرکز رو به سمت قبله قرار گرفته است. اما در شبستان جنوبی طاق‌ها و فضای معماری دقیقا مطابق آنچه در دوران ساسانی پایه گذاری شده، حفظ شده است. پشت صحن شبستان قرار دارد. ورودی این شبستان تعداد ۷ دهانه را در برگرفته که در جهت قبله قرار دارند و دهانه ی میانی که متناسب با محور میانی شبستان، که جایگاه محرابش بوده است، از شش دهانه دیگر که هم اندازه هستند، بزرگ تر است.
اتمسفر مسجد تاریخانه درواقع نمودی است از زهد و پارسایی عرفا و صوفیانی که برای اعتکاف و حضور به آن قدم می‌گذاشتند. کسانی چون بایزید بسطامی که در جایی گفته:«حج کردم در سال اول. خانه را دیدم و در حج دوم صاحب خانه را دیدم و خانه را ندیدم و در حج سوم نه خانه را دیدم و نه صاحبخانه را.» نموداری از این طرز تفکر صوفی‌گرایانه و درون‌بینانه دقیقا در تار و پود معماری تاریخانه دامغان پیچیده شده است. این مسجد که در سال 1310 ثبت ملی شده است، در جنوب شرقی شهر دامغان در خیابان ایستگاه راه آهن واقع شده و ورودی در حد چند هزار تومان دارد. گفتنی است دامغان در گذشته از شهرهای مهمی بوده که روی جاده ابریشم قرار داشته و بسیاری ادیبان و شعرای مهم مانند منوچهری دامغان شاعر ایرانی سده پنجم هجری در آن بالیده‌اند. این شهر به شهر عرفا شهرت دارد. اگر می‌خواهید به مسجد تاریخانه بروید و در تاریخ صوفی‌گری، سرک بکشید، همراه تور جنگل ابر شاهرود و دامغان علاءالدین تراول شوید و خاطراتی خوش از سفر برای خود به یادگار بگذارید.
.jpg)
