سفر به گلستان و بازدید از شهر گنبد کاووس بدون دیدن برج افسانه‌ای این شهر کامل نیست. در ایران، بناهای تاریخی بسیاری وجود دارد که همین بناها، جاذبه‌های گردشگری خاص هر منطقه به شمار می‌روند و باعث می‌شوند که شما با یک دوره تاریخی آشنایی پیدا کنید. گنبد قابوس یکی از بناهای منحصربه فرد معماری ایران است که در این مقاله تیم محتوا علاالدین تراول به موقعیت جغرافیایی شهرگنبد کاووس، تاریخچه برج گنبد قابوس، معماری و وجه تسمیه آن می‌پردازد تا اگر به این شهر زیبا که در استان گلستان واقع است، سفر کردید، با اطلاعات و آگاهی بیشتر بناهای شهر را بازدید کنید و از راز و رمزهای گذشتگان باخبر شوید.
جغرافیای شهر گنبد کاووس
گنبد کاووس نام شهری در استان گلستان است که نامش را از روی کیکاوس بن اسکندر بن وشمگیر از حاکمان حکومت محلی آل زیار در بعد از اسلام گرفته است. این شهر فاصله کمی با شهر تاریخی گرگان دارد که حدود سه کیلومتر از هم فاصله دارند. ارتفاع از سطح دریا نیز ۵۲ متر است. تابستان‌های این شهر به خاطر رطوبت بالا، بسیار گرم است. اگر دوست داشتید به این شهر زیبا که تپه و دشت‌های چشم نواز دارد، سفر کنید بهترین فصل سفری آن، بهار و پاییز است که گردشگران بی‌‍شماری را به سوی خود جذب می‌کند. بیشتر ساکنان شهر، کشاورز هستند که محصولات عمده گندم، جو و برنج را تولید می‌کنند. این شهر به باغ‌های مرکبات و زیتون نیز معروف است که می‌توانید به عنوان سوغات‌های مرغوب از این محصولات خریداری کنید. این شهر به خاطر جاذبه‌های طبیعی بسیار زیبا در بین گردشگران، پر آوازه و معروف است اما یادتان باشد یک بنای تاریخی هزار ساله دارد که در یونسکو به خاطر قدمت و معماری منحصر به فردش به ثبت رسیده است. هر گردشگری که به شهر گنبد کاووس سفر می‌کند، بنای تاریخی گنبد قابوس را نیز می‌بیند. این بنا، بلندترین بنای آجری به جا مانده از قرن چهارم ه.ق در ایران است.
وجه تسمیه گنبد کاووس یا گنبد قابوس
شاید شما هم بارها، اسم بنای تاریخی گنبد قابوس را گنبد کاووس شنیده‌اید و این سوال برایتان ایجاد شده است که کدام نام برای این بنا درست‌تر است؟ برای پاسخ به این پرسش، کتاب‌های تاریخ متعلق به هزار سال پیش را باید بررسی کنیم. قابوس بن وشمگیر از حاکمان حکومت آل زیار بوده که بر طبرستان و گرگان در قرن چهارم ه.ق حکومت می‌کرده است. بنای برج آرامگاهی گنبد قابوس با توجه به کتیبه روی آن متعلق به قابوس بن وشمگیر است. اما نام شهر، گنبد کاووس است که این نام از شخصی به نام کیکاووس بن اسکندر از نوادگان قابوس بن وشمگیر گرفته شده است. کیکاووس که لقب عنصر المعالی را نیز داشته، از مشاهیر و حاکمان این شهر بوده است و به همین خاطر در حدود ۷۰ سال پیش در سازمان جغرافیایی و نقشه کشی، نام شهر برای یادآوری وی، گنبد کاووس نوشته می‌شود. یادتان باشد که بنای تاریخی گنبد قابوس در شهر گنبد کاووس قرار دارد.
تاریخچه گنبد قابوس و کاربری آن
حکومت آل زیار از حکومت‌های محلی ایران در بعد از اسلام است که با اینکه حکومت شیعی نیز هست اما گرایش‌های تاریخ باستان را دارند و به طور مثال مردآویج درصدد آن بوده است که با خلفای عباسی بجنگد و پادشاهی ساسانی را احیا کند که با مرگ زود هنگام در جنگ با خلفای عباسی، موفق به انجام این کار نمی‌شود. چهارمین حاکم آل زیار، قابوس بن وشمگیر است که ابوریحان بیرونی منجم نامی‌قرن چهارم درباره وی گفته است "قابوس مردی فاضل و ادیب، خوشنویس و منجم است". اما در ادامه حکومتش، قابوس به حاکمی‌خشن تبدیل می‌شود و مجازات زیادی برای اهالی شهر و دشمنانش وضع می‌کند. طوری که بزرگان آل زیار تصمیم بر کشتن وی می‌گیرند و شبانه او را به طرز وحشتناکی می‌کشند. با این که این فرد توسط خود بزرگان حکومت آل زیار کشته می‌شود، دارای مقبره ای به همین نام است. این بنا در دوران پادشاهی خود قابوس بن وشمگیر ساخته شده است. کتیبه روی این بنا در چهار طرف ذکر کرده است که این مکان آرامگاه قابوس بن وشمگیر است. قابوس می‌خواسته قبل از اینکه مرگش فرا برسد، آرامگاهی باشکوه داشته باشد که این رسم بسیاری از پادشاه ایران بوده است. پادشاهان در سلسله‌های قبل از اسلام دوست داشتند مقبره‌ای باشکوه برای خودشان بسازند. کاربری بنای گنبد قابوس، مقبره بودن آن است. اما طی مرمت‌ها و حفاری‌های باستان شناسی، هیچ قبری در داخل مقبره و حوالی آن یافت نشده است و احتمال می‌رود پس از کشته شدن قابوس بن وشمگیر، جسد آن به این بنای باشکوه انتقال داده نشده است.
معماری گنبد قابوس
بنای گنبد قابوس، معماری منحصر به فردی دارد زیرا بلندترین بنای قرن چهارم ه.ق و اولین بنای بلند پس از اسلام در ایران است. پلان بنا، ده پره‌ای و ستاره‌ای شکل است که از ده ستون آجری با دیواره‌ها به ارتفاع ۵۲ متر ساخته شده است. بر روی آن، گنبد رُک یا مخروطی قرار دارد که از اولین گنبد‌های مخروطی ایران به حساب می‌آید و هرمی‌شکل ساخته شده است. در این بنا، آجر هم ماده ساخت و ساز به حساب می‌آید و هم به عنوان تزیین بر نمای بنا به کار برده شده است. نمای بنا با آجرکاری در طرح‌های مختلف شطرنجی، خفته و راسته تزیین گردیده است. استفاده از آجر در ایران به عنوان تزیین سابقه طولانی دارد و یکی از دوران‌های درخشان استفاده از آجر در بنا به دوره ساسانیان باز می‌گردد. این همان ریشه‌های معماری ایران است که پس از اسلام نیز ادامه پیدا کرده است.
در بالای ورودی بنا و در چهار طرف، کتیبه‌های آجری با خط نسخ است که کاربری بنا را برایمان روشن می‌کند. این بنای فاخر بارها مورد مرمت قرار گرفته که آخرین بار در سال ۱۳۹۸ بازسای و مرمت شده است. به سبک ساخت و ساز گنبد قابوس، خراسانی و رازی گفته می‌شود و مشابه آن، نمونه قبلی در دسترس نیست. از همین رو به عنوان اولین بنای مقبره‌ای مدور معرفی شده است که دوره‌های بعدتر، الگویی برای ساخت بنایی چون برج طغرل، برج مهماندوست دامغان، گنبد علویان در دوره سلجوقی است.
نکته جالب توجه دیگر این بنا، ارتفاع آن است که خود بنا بر روی تپه‌ای بلند قرار گرفته و بنای آجری‌اش در ارتفاع ۵۲ متری ساخته شده که در زمانه خودش بینظیر بوده است. البته باید بگوئیم ارتفاع در بناهای معماری ایران کم نیستند و از عهد باستان چون زیگورات چغازنبیل یا بنای تخت جمشید دارای ارتفاع چشمگیری بوده‌اند. قابوس بن وشمگیر بسیار علاقه‌مند بوده است که آرامگاهی درخور و شاهی داشته باشد به همین دلیل ماهرترین معمارها را به کار گرفت تا بنایی منحصربه‌فرد بسازند. متاسفانه در اسناد هزار سال پیش نام معمار بنا مشخص نیست. این بنا به دلایل قدمت طولانی، ارتفاع زیاد و مهمتر از همه سازه معماری ضد زلزله بودنش در سازمان جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
گنبد قابوس دارای ۱۰ پره ستون آجری است که در هنگام زلزله، مقاوم است. این نوع معماری با دقت، ظرافت و محاسبات معماران در هزار سال پیش نشان می‌دهد که بنایی شاخص را ساخته‌اند که با توجه به اقلیم جغرافیایی به فکر ایمنی بنا نیز بوده‌اند.
در سردر ورودی این بنا، نمونه‌ای از اولین مقرنس کاری‌ها به چشم می‌خورد. مقرنس کاری، آویزهای گچی یا آجری هستند که بر نمای بنا چسبیده می‌شوند و باربر نیستند. یعنی اگر در بنا نباشند مشکلی برای سازه ایجاد نمی‌کنند و صرفا جنبه زینتی و تزیینی دارند. در برج گنبد قابوس اولین نمونه مقرنس کاری ابتدایی را مشاهده می‌کنید.
در قسمت بیرونی برج گنبد قابوس ویژگی منحصر به فرد دیگری وجود دارد که گردشگران بسیار علاقه‌مند هستند آن را تجربه کنند. محوطه‌ای دایره‌ای شکل در قسمت بیرونی برج گنبد قابوس قرار دارد که اگر در این دایره قرار بگیرید و با صدای بلند صحبت کنید، صدای شما اکو خواهد شد و به سمت اطراف پخش می‌شود. از این ویژگی در سخنرانی حاکمان شهر استفاده می‌شده که مردم را در یک مکان شاخص گرد هم می‌آوردند و در مواقع حساس به سخنرانی می‌پرداختند. هنوز این نوع مختصات اکوی صدا برای معماران رمزگشایی نشده است که از چه فنونی برای اکو صدا استفاده می‌کردند و با کم ترین هزینه ممکن، صدا به یکسان در محوطه پخش می‌شود.
روش دسترسی به گنبد قابوس
اگر از خودروی شخصی خود برای سفر استفاده می‌کنید، بدانید که بنای گنبد قابوس در خیابان امام خمینی شهر گنبد کاووس واقع است. اگر بدون خودروی شخصی به این شهر تاریخی سفر کردید، می‌توانید از اتوبوس بین شهری استفاده کنید و در ایستگاه گنبد بندر پیاده شوید و با استفاده از تاکسی‌های شهری به سمت گنبد قابوس بروید.
ساعت بازدید از بنای گنبد قابوس
برای بازدید از این بنای تاریخی یادتان باشد که اگر در بهار و تابستان سفر می‌کنید همه روزه از ساعت ۸ صبح الی ۱۸ می‌توانید مراجعه کنید. اگر در نیمه دوم سال یعنی پاییز و زمستان سفر می‌کنید از ۸ صبح الی ۱۷ مراجعه کنید و پس از تهیه بلیط ورودی به بازدید بنا بپردازید. جاذبه‌های نزدیک به گنبد قابوس، باغ ملی، موزه فرش، دریاچه مصنوعی گنبد، سد گلستان هستند که دیدن هر کدام از آن‌ها شما را با میراث فرهنگی و طبیعت شهر آشنا می‌کند. اگر دوست دارید به استان گلستان سفر کنید، به سایت علاءالدین تراول و صفحه رزرو آنلاین تور داخلی مراجعه کنید یا با شماره ۰۲۱۷۴۴۹۵ تماس بگیرید.
