ایرانیان از دیرباز همیشه مراسم و آیین‌های خود را با رقص و موسیقی برگزار می‌کردند و تمامی اقوام موسیقی و سازهای منحصر به خودشان را دارند. یکی از این اقوام ایرانی وابسته به موسیقی و رقص، قوم بلوچ هستند. ايل بلوچ در منطقه جنوب‌شرقی ایران، جنوب‌غربی پاکستان، جنوب‌غربی افغانستان در دشتی خشک زندگی می‌کنند. زندگی قوم بلوچ از مراسم، باورها و آیین‌های کهن شکل گرفته و در بیشتر مراسم بلوچی از موسیقی و آواز استفاده می‌کنند. شما می‌توانید با شرکت در تور چابهار با بسیاری از آداب رسوم مردمان بومی این دیار از نزدیک آشنا شوید، طعم خوش غذاهای محلی چابهار را بچشید و در مراکز خرید چابهار به خرید سوغات این شهر بپردازید. پیشنهاد می‌کنیم در ادامه مطلب همراه علاءالدین تراول باشید زیرا در این مطلب قصد داریم درباره‌ی موسیقی و رقص محلی بلوچی مطالبی جالب را با شما به اشتراک بگذاریم.
رقص محلی بلوچی
اقوام ایرانی همگی رقص مربوط به خود را دارند، قوم بلوچ هم رقص ریتمیک مخصوص خود را دارند که دارای قدمتی بسیار طولانی است. رقص‌ها از چند گونه‌ی مختلف تشکیل شده‌اند و هر کدامشان در مراسم خاصی اجرا می‌گردند. در یک تقسیم‌بندی کلی، رقص محلی بلوچی در دو گروه مردانه و زنانه قرار می‌گیرد که البته در گذشته به صورت گروهی اجرا می‌شدند. ولی انواع مختلفی از رقص‌ها وجود دارند که تعدادی از آن‌ها در این قسمت آورده شده‌اند.
چاپی: نوعی رقص زنانه بلوچی است که در آن به دنبال ضرب‌های مشخصی از ساز دایره، به‌طور متناوب پاهای خود را به زمین زمین می‌کوبند.
رقص چوب یا رقص شمشیر: نوعی از رقص محلی بلوچی و مختص مردان است که به همراه دهل و ساز اجرا می‌شود.
گواتی: همان‌طور که پیش‌تر درباره‌ی اجرای موسیقی محلی بلوچی هنگام مراسم مختلف صحبت کردیم، در تمامی این آیین‌ها هم رقص جزئی از مراسم بلوچ ها بوده است. مثلا در مراسم گواتی برای درمان بیمار هنگامی که نوازنده می‌نوازد و خواننده میخواند، عده‌ای دست می‌زنند و می‌رقصند.
سهبت: نوعی دیگر از رقص است که در مراسم شادی و اعیاد مثل ختنه سوران، عروسی و ... اجرا می‌شود که باز هم به همراه دست زدن اجرا می‌گردد. در واقع در زمان قدیم این رقص را به صورت دسته جمعی، با حرکات موزون به هنگام نیایش و کشاورزی انجام می‌دادند.
شیه: این نوع رقص علاوه بر این‌که مذهبی است در شادی‌ها هم اجرا می‌شود.
رقص گندم: یکی دیگر از انواع رقص محلی بلوچی رقص گندم است که به جهت شکرگزاری اجرا می‌گردد. یک سری از حرکات نمادین هستند که در 13 مرحله و زمان کاشت، داشت و برداشت گندم در منطقه بلوچستان انجام می‌شوند.
موسیقی محلی بلوچی
برخی اعتقاد دارند که منشا بزرگ فرهنگ و هنر بلوچ از هندوستان برگرفته شده است. این تاثیرپذیری فرهنگی و هنری به دلیل وقایع مختلفی ایجاد گردیده که یکی از این دلایل، همجواری هندوستان و بلوچستان در گذشته است. همچنین اتفاقات سیاسی مانند لشکرکشی نادر شاه به هند که مردم بلوچ در آن حضور داشتند، بی‌تاثیر نبوده‌اند. تعدادی سرباز هندی پس از جنگ جهانی اول در محلات مخصوصی از بلوچستان ماندگار شدند و زندگی می‌کنند که طبیعتا باعث اشاعه فرهنگ و هنر هندی در بلوچستان شدند. همچنین به دلیل همسایگی این منطقه با پاکستان، هنر و آداب و رسوم بلوچی‌ها تحت تاثیر فرهنگ پاکستان نیز قرار گرفته است.
بیشتر مردم بلوچ درگیر رنج و مبارزه‌های طولانی با طبیعت خشن هستند ولی با این حال موسیقی محلی این منطقه لطافت و ظرافت خاصی دارد که نشان‌دهنده احساسات مردم بلوچ است. هنوز هم تعدادی از سنت‌ها همراه با موسیقی در این منطقه برگزار می‌گردند و نوازنده‌های دوره‌گرد به موسیقی محلی بلوچی وفادار مانده‌اند. این عوامل باعث گردیده‌اند که قسمتی از موسیقی و رقص محلی بلوچی در این منطقه حفظ شود. بلوچی‌ها مورد نوازندگان و خوانندگان را را از محارم خویش به حساب می‌آورند تا جایی که در مهمانی‌های خصوصی و در حضور زنان اجازه ساز زدن را به نوازندگان می‌دهند. در کل خیلی کم پیش می‌آید زنی بلوچی در مراسمی زنانه مثل تولد و ختنه سوران ترانه‌ای بخواند، آن‌ها فقط گاهی به طور دسته جمعی و به دور از مردان نامحرم آواز می‌خوانند. در بلوچستان به خوانندگان پهلوان می‌گویند که پهلو از زبان پهلوی ریشه گرفته و به معنی دلاور، شجاع، توانا و وان هم به معنی خواننده است. پهلوان فردیست که شجاعت و دلاوری را ارائه می‌دهد.
سازهای محلی بلوچی
در این قسمت به طور مختصر درباره‌ی تعدادی از معروف‌ترین سازهای بلوچی توضیحاتی آورده شده است.
تنبورک: از این ساز جهت حفط ریتم و کوک قطعه استفاده می‌گردد و بر مبنای صدای خواننده کوک می‌شود. در مراسم ذکر طریقت، خواننده اصلی برای خواندن ذکر و غزل از تنبورک استفاده می‌کند. نوعی از تنبورک به نام تنبورک دستان دار در روستای پیرآباد بلوچستان وجود دارد که فقط در محافل درویشان از آن استفاده می‌کنند.
دونلی: دونلی یا دونی از خانواده نی بوده و دارای دو نی مذکر و مونث است که نوازنده هنگام نواختن هر دو را در داخل دهان خود قرار می‌دهد. نی مونث نغمه اصلی و نی مذکر صدای مبنا را تولید می‌کند.
بنجو: این ساز منحصر به فرد از هندوستان به بلوچستان وارد گردیده و تنها ساز زهی مضرابی کلاویه‌دار است. بنجو در اجرای غزل‌خوانی در محافل اهل طریقت منطقه دهک و همچنین روستای پیرآباد بلوچستان رایج است.
رباب: این ساز را معروف‌ترین آلت موسیقی اصیل افغانستان می‌دانند. انواع مختلفی از رباب وجود دارد که در قندهار افغانستان، لاهور و پشاور پاکستان ساخته می‌گردند. در بلوچستان سه نوع رباب وجود دارد که یک نوع آن مخصوص محفل ذکر است. رباب پنج تار در روستای پیرآباد سراوان وجود دارد و دو رباب دیگر را هجده تار و شاه رباب می‌نامند.
دهلک: دهلک سازی کوبه‌ایست که از آن در مناطق جنوبی آسیا و بلوچستان استفاده می‌گردد. این ساز در بلوچستان ایران همراهی کننده ساز اصلیست و به‌نام دکر نیز شناخته می‌شود. دهلک سازی دو طرفه است که نمی‌توان آن را به طور دقیق تنطیم کرد و تکنیک‌های نوازندگیش ساده هستند.
قیچک: قیچک سازی مهم و کهن در منطقه بلوچستان است که آن را با نام سرود نیز می‌شناسند و تحت تاثیر موسیقی پاکستان و هندوستان قرار گرفته است.
اساس ملودی‌ها و انواع موسیقی محلی بلوچی
با توجه به مراسم‌ها و آیین‌های بلوچی، ترانه‌هایی که در آن‌ها خوانده می‌شوند متفاوت هستند. در ادامه برخی از مهم‌ترین انواع موسیقی محلی بلوچی را شرح می‌دهیم.
صوت و نازینک: این نوع موسیقی آهنگ‌های شاد و با نشاط عاشقانه را در برمی‌گیرد و چند ساز قیچک پهلوان را همراهی می‌کنند. از موسیقی صوت بیشتر در مراسم شادی و رسمی که درباره عشق جوانی است استفاده می‌شود و خیلی هم متنوع نیست. ولی تنوع موسیقی نازینک بیشتر است و در مراسم عروسی و در خانواده عروس و داماد برای ستایش مردانگی، شجاعت داماد، شایستگی و نجابت عروس خوانده می‌شود.
حماسی: موسیقی حماسی یا پهلوانی شرح وقایع تاریخی حماسی بلوچستان است. اشعار حماسی با همراهی قیچک، تنبور و با خوانندگی پهلوان اجرا می‌شوند.
گواتی: این نوع موسیقی درمانی، برای بیماری‌های روحی که در آن بیمار به حالت خلسه درآمده است به کار می‌رود. در این مراسم اشعار مذهبی خوانده می‌شوند و خلیفه به همراهی قیچک‌زن و نی‌زن این اشعار را میخواند. مراسم تا وقتی ادامه دارد که بیمار از خود عکس العمل نشان دهد و متوجه بهبودی وضعیت وی شوند. شاید این سوال برایتان پیش آید که خلیفه کیست، خلیفه سرپرست فرقه‌ای مذهبی است که از شاخه تصوف هستند و از طریق ریاضت با مسائل جن و پری آشنایی دارد. ریشه این گروه از افغانستان است و بازمانده آن‌ها در اطراف زاهدان و کوه‌های بیرک زندگی می‌کنند.
نعت و غزل: این موسیقی که بیشتر با رباب و تنبورگ همراه است، موسیقی عرفانی این منطقه به حساب می‌آید. موسیقی عرفانی را در مراسم خاص مثل نیمه شعبان و میلاد امامان برگزار می‌کنند.
سپد: این کلمه که به معتی تمجید و ستایش است در واقع مجموعه‌ایست از آوازهایی که هنگام تولد نوزاد توسط گروهی از زنان خواننده می‌شوند یا یکی از زنان میخواند و بقیه پس از او تکرار می‌کنند. خواندن این ترانه ها تا 14 شب ادامه دارد و برای سرگرم کردن زائو خوانده می‌شوند تا وی بتواند درد زایمان را فراموش کند. در این مراسم از خدا و رسول خدا به خاطر اعطای فرزند تشکر می‌کنند و برای سلامتی نوزاد دعا می‌خوانند.
لالوششگانی: یکی از ترانه‌های بلوچی است که هم در عروسی‌ها و مواقع خیلی شاد و هم در شب ششم تولد نوزاد خوانده می‌شوند.
شبتاگی: در موسیقی محلی بلوچی، شبتاگی نوعی دیگر از ترانه‌هاست که با آواز، دهل و دایره برای نوزاد خوانده می‌شوند که با توجه به توانایی مالی خانواده او، بین 6 تا 14 شب برگزار می‌گردد. اقوام بالا سر زائو و نوزاد گرد هم می‌آیند و دعا می‌کنند زیرا اعتقادی بین زنان بلوچی وجود دارد که ارواح پلید و جاتوگ درکمین نوزاد و مادرش هستند و دشمنان ممکن است جادویشان کرده باشند. جاتوگ روح زنی خبیث است که خودش در زمان حاملگی بچه‌اش را از دست داده و حالا به زنان دیگر حسودی می‌کند و دل و جگر نوازد را خام خام می‌خورد. بنا بر همین باور تا چند روز اول، معمولا بیشتر از سه روز و سه شب بالا سر زائو و نوزاد قرآن می‌خوانند و تنهایشان نمی‌گذارند. در همین شب‌ها نیز برای نشان دادن مسلمانی نوزاد، در گوشش قرآن می‌خوانند.
زئیرک: زئیرک آوازی پر اندوه است که می‌تواند با ساز یا بدون ساز اجرا شود و در غم فراق دوست، معشوق یا یکی از اعضای خانواده خوانده می‌شود. در حال حاضر زئیرک با نی، قیچک و همراه خواننده اجرا می‌گردد.
موتک: این نوع آوازیست که در مراسم تحریم برای اندوه پس از مرگ خوانده می‌شود و نوعی مرثیه به حساب می‌آید.
لی‌لویالولی: در واقع به همان لالایی‌های که برای خواباندن نوزاد هستند می‌گویند.
سهت: نوعی موسیقی است که از طریق زیورآلات زنان بلوچی نواخته می‌شود.
اگر به آداب و رسوم ایرانیان و رقص های محلی ایرانی علاقه دارید، می‌توانید مطالب جامع و کاملی راجع رقص آذری در وبلاگ علاءالدین تراول بخوانید. همچنین درباره فلسفه رقص کردی هم قبلا مطلبی را برای علاقمندان به این رسم زیبا و مفهومی منتشر کرده‌ایم. رقص عرفانی و پرطرفدار دیگری نیز به نام رقص سماع داریم که امروزه در کشور ترکیه و به خصوص در شهر قونیه بسیار رایج است و گردشگران زیادی را به سوی خود جذب می‌کند.
