تاریخچه و آداب و رسوم چهارشنبه سوری در ایران

کشور پهناور ایران دارای جشن‌های گوناگونیست که در پس هرکدام پیشینه و فلسفه‌های خاصی قرار دارد. چهارشنبه سوری یکی از مهیج‌ترین آیین های باستانی ایران است، روزی که در نوستالژی خاطرات کودکی ‏ما پر از شور و شوق پریدن از دل آتش بوده و هست. روزی که همگی به دنبال جمع کردن هیزم می‌رفتیم ‏و چند آتش برپا می‌کردیم. در کنار خوردن آش و آجیل، از روی آتش‌ها می‌پریدیم و می‌خواندیم زردی من ‏از تو، سرخی تو از من!‏ در این مطلب از علاءالدین تراول، می‌خواهیم درباره‌ی یکی از زیباترین و جالب‌ترین جشن‌های ایرانی یعنی چهارشنبه سوری صحبت کنیم. پس همراه ما باشید. 
تاریخچه چهارشنبه سوری
درباره‌ی فلسفه و قدمت چهارشنبه سوری به طور دقیق اطلاعاتی در دسترس نیست. طبق نظر برخی از پژوهشگران، این جشن در دوران پیش از اسلام در یکی از روزهای آخر زمستان و در زمان گرم شدن زمین صورت می‌گرفت. پس از اسلام این جشن به آخرین چهارشنبه سال منتقل شد (که در واقع سه شنبه شب برگزار می‌گردد) زیرا روز چهارشنبه از نظر اعراب روزی بد شگون و نحس است. از طرفی هم در کتاب پژوهشگری زرتشتی به نام کتایون مزداپور، آورده شده که این جشن متعلق به تمامی ایرانیان بوده و هرگز جشنی صرفا زرتشتی نبوده است. برخی اعتقاد دارند که چهارشنبه سوری پیش از اسلام، بنا به یاد بود پریدن سیاوش از روی آتش صورت می‌گرفته است. نظافت و گندزدایی از جمله اهداف غیرآیینی برای این جشن هستند. به هر روی در ایران پیش از اسلام جشن‌های زیادی تحت عنوان سور در هر ماه انجام می‌گرفته اند، که چهارشنبه سوری باستانی هم یکی از آن‌ها بوده است و در حال حاضر سرتاسر ایران این جشن را برگزار می‌کنند. 

آداب و رسوم چهارشنبه سوری
قاشق‌زنی
در شب چهارشنبه سوری تعدادی از دختران و پسران چادر یا پارچه‌ای بر سر می‌کنند، طوری‌که چهره‌شان مشخص نباشد به همراه یه کاسه و قاشق به محله می‌روند. قاشق را به کاسه می‌زنند تا همسایه‌ها و اقوام از خانه‌هایشان خارج شوند و در ظرفشان هدیه‌هایی مانند شیرینی، شکلات، آجیل و نقل بریزند. در گذشته‌های دورتر مردم باور داشتند در این شب ارواح نیک به محل زندگی بازماندگان می‌آیند و هدیه دریافت می‌کنند که احتمالا این باور زمینه شکل‌گیری آیین قاشق زنی بوده است. 

برافروختن آتش
در حقیقت این مراسم زیباترین و به یاد ماندنی‌ترین آداب و رسوم ایرانیان در چهارشنبه سوری است. از چند روز قبل مردم بوته، هیزم، خار و خاشاک جمع می‌کنند و در حیاط خود یا مکانی مشخص در محله‌شان قرار می‌دهند. با تاریک شدن هوا و پس از برپا کردن آتش، اعضای خانواده در حالی که می‌گویند "زردی من از تو سرخی تو از من"، یکی یکی از روی آتش می‌پرند. ایرانیان معتقدند این کار باعث دور شدن بیماری و ناراحتی از آن‌ها می‌گردد. در انتها پس از خاموش کردن آتش، خاکستر را به دیوار می‌زنند یا یک نفر آن را به محل انباشت خاکستر می‌ریزد زیرا معتقدند این خاکستر نحس است. سپس فرد موقع برگشت به خانه در می‌زند و از او سوال می‌کنند که کیست، از کجا آمده و چه چیزی با خود آورده؟ او خودش را معرفی می‌کند، می‌گوید منم، از عروسی آمده‌ام و تندرستی آورده‌ام. 

آجیل مشکل گشا
پس از مراسم آتش افروزی و پریدن از روی بوته ها، همگی دور هم جمع می‌شوند و آجیلی که قبلا روی آتش مقدس بو داده‌اند را می‌خورند. مردم بر این باورند که خوردن دانه‌های شور افراد را نمک گیر می‌کند و نسبت به هم بی‌کینه می‌کند و سبب می‌شود آنها با هم مهربان رفتار می‌کنند. 
کوزه شکنی
این رسم در هر شهر به صورت متفاوتی انجام می‌شود ولی به طور کلی پس از آتش بازی، مردم ظروف سفالی و کوزه‌های خود را می‌شکنند که این رسم ریشه در عوامل بهداشتی دارد. ظروف سفالی لعاب ندارند و خیلی قابل شست و شو نیستند، پس از مدتی آلوده می‌شوند به همین دلیل آن‌ها را می‌شکنند تا علاوه بر این، با این کار بازار سفالگران هم رونق بگیرد. 

کندر و خوشبو 
در چهارشنبه سوری زنان به عطاری‌ها می‌روند و درخواست کندر می‌کنند، تا عطار بیاورد آن‌ها فرار می‌کنند و به عطاری دوم می‌روند درخواست خوشبو می‌کنند که این بار هم باز فرار می‌کنند. از عطاری سوم کندر و اسفند می‌خرند تا برای دفع چشم و نظر در خانه خود دود کنند. 

گره گشایی و فال گوشی
یکی دیگر از آیین جالب چهارشنبه سوری فال گوشی است. کسانی که حاجتی دارند، پس از نیت کردن پشت دیوار یا در خانه‌شان پنهان می‌شوند. به اولین رهگذرانی که رد شوند و در حال گفتگو باشند گوش می‌دهند، کلام رهگذران را تفسیر و پاسخ نیت خود را دریافت می‌کنند.  
فال گیری با بولونی
کوزه‌های دهن گشادی که در آن ترشی و مربا  می‌ریزیم، بولونی نام دارند. در شب چهارشنبه سوری تعدادی از دختران دور هم جمع می‌شوند، یک وسیله متعلق به خوشان و اشعاری روی کاغذ نوشته شده را داخل این کوزه می‌اندازند. یکی از آن‌ها یک کاغذ و یک شی را از داخل کوزه بیرون می‌آورد، شی متعلق به هر کسی باشد شعر را نیز باز می‌کند و جواب فالش را می‌گیرد. 
چهارشنبه سوری در مناطق مختلف ایران 
در اکثر شهرها بیشتر آیین‌های بالا اجرا می‌شوند، با این حال برخی مناطق مراسم مخصوص به خود را دارند که در ادامه به توضیح آن‌ها می‌پردازیم.  
آداب و رسوم چهارشنبه سوری در تهران
 در قسمت جلوی ساختمان شماره هفت امور خارجه، توپ مرواریدی قرار داشت که این توپ زمان قاجار در میدان ارگ قدیم واقع شده بود. در آن دوران یکی از آداب و رسوم چهارشنبه سوری در تهران این‌طور بود که دختران و زنان برای بخت گشایی به دور این توپ جمع می‌شدند و به آن دخیل می‌بستند. 

آداب و رسوم چهارشنبه سوری در شیراز
شیرازی‌ها در شب چهارشنبه سوری نیت می‌کنند و به شاه چراغ می‌روند تا حاجتشان را بگیرند. همچنین در حمام رودخانه نزدیک سعدیه خود را می‌شویند تا بیماری‌ از تنشان خارج گردد و اگر دختر هستند بختشان باز شود. از آن‌جایی که شیرازیان به حافظ بسیار ارادت دارند، در این شب به حافظیه می‌روند و فال حافظ می‌گیرند. 
آداب و رسوم چهارشنبه سوری در شمال غرب ایران 
جوانان به وسیله تعداد زیادی پارچه، شالی بزرگ درست می‌کنند و از دودکش همسایه به داخل منزل او میفرستند. همسایه‌ها مقداری هدیه را در سر شال قرار داده، پس از گره زدن تکان می‌دهند تا جوانان شال خود را بکشند. هدیه‌ها دارای معانی متفاوتی هستند، شیرینی نشانه شادمانی، نان نشانه نعمت، انار نشانه کثرت فرزند، بادام و فندق نشانه بردباری، نقره نشانه سپید بختی و کشمش نشانه پر بارانیست. همچنین در بعضی مناطق پسرها اگر قصد ازدواج با دختری را دارند از طریق این روش پاسخ دختر را دریافت می‌کنند. این آیین در استان مرکزی و آذربایجان غربی هم رایج است که در آذربایجان به آن ساللاماق می‌گویند. 
آداب و رسوم چهارشنبه سوری در مناطق کردنشین
در شب چهارشنبه سوری، افراد چند تخم مرغ رنگ شده در مشت خود قرار می‌دهند و به رقص و پایکوبی می‌پردازند. در همین حال سر تخم مرغ خود را به تخم مرغ دیگری می‌زنند و برای هر فردی که زودتر شکست بازنده است. 

آداب و رسوم چهارشنبه سوری در تبریز
قبلا در تبریز به جای افروختن آتش، چهارشنبه صبح جوانان و کودکان از روی آبی روان می‌پریدند و می‌خواندند ”آتیل ماتیل چرشنبه بختیم آچیل چرشنبه". تبریزی‌ها شب چهارشنبه سوری برای دوستان خود حتما آجیل و میوه خشک می‌فرستند. در دوران ساسانی، زرتشتیان در جشن‌های خود، که هنوز رایج است، بر روی یکدیگر آب می‌ریختند. یکی از آداب چهارشنبه سوری ترک‌های تبریز، ریختن آب بر روی عابرین بوده که از همین جشن سرچشمه گرفته است. درباره آداب و رسوم مردم تبریز می‌توانید در وبلاگ ما بیشتر مطالعه کنید. 
آداب و رسوم چهارشنبه سوری در ماسال
زنان روستا در این شب غذاهای خانگی درست می‌کنند و روی ایوان قرار می‌دهند. آن‌ها معتقدند شب چهارشنبه سوری خانمی به نام خاتون به روستا می‌آید، از غذاهایی که برایش گذاشته‌اند می‌خورد و برای روستاییان طلب خیر می‌کند. 
آداب و رسوم چهارشنبه سوری در خراسان
در مشهد و خراسان جنوبی مردم در هیزم‌های خود اسپند و نمک می‌ریختند که بیشتر افروخته شود. در شهرهایی مانند سبزوار به وسیله چند هیزم و چوب، گوی بزرگی درست می‌کنند و به داخل آتش می‌اندازند که در حین انجام آن "غم برو شادی بیا، محنت برو روزی بیا" هم می‌خوانند.   
در قدیم خراسانی‌ها کمی ذغال به نشانه سیاه بختی، سکه به نشانه تنگ دستی و نمک به نشانه شور چشمی را داخل کوزه‌ای می‌ریختند و افراد خانواده روی دوش خود می‌چرخانند. سپس آخرین نفر کوزه را از بالای پشت بام به پایین می‌انداخت و می‌خواند: "درد و بلای خانه را ریختم تو کوچه"، تا بدی و نحسی را از خانه‌شان بیرون کنند.
آداب و رسوم چهارشنبه سوری در اردبیل 
 قبل از طلوع آفتاب روز بعد، اعضای خانواده به سمت رودخانه می‌روند. جوانان اسب سواری می‌کنند و زنان ظرف‌هایشان را از آب رودخانه پر می‌کنند تا اطراف خانه شان بریزند. 

آداب و روسم چهارشنبه سوری در مازندران
در مازندران شعر قاشق زنی می‌خوانند و می‌گویند "ای اهل محل، اهل در اين منزل شگون امشب است، هديه بريزيد داخل پيمانه و كاسه". همچنین شب چهارشنبه سوری آش چهل گیاه می‌پزند که جنبه درمانی نیز دارد. 
آداب و رسوم چهارشنبه سوری در گیلان
در شهرهای این استان، پس از مراسم آتش افروزی خاکستر را پای درختان می‌ریزند چون معتقدند بعضی از درختان بارور می‌شوند. همچنین گیلانی‌ها اکثرا به نشانه روشنایی، شمع روشن می‌کنند. 
آداب و رسوم چهارشنبه سوری در بوشهر
پس از پایان مراسم، بوشهری‌ها سوار قایق می‌شوند تا از آب بگذرند و نحسی این شب را از بین ببرند. 
آداب و رسوم چهارشنبه سوری در بانه
در بانه مادران به جهت رفع بلا و عدم انتقالش به سال بعد، کمی از موهای دخترانشان را کوتاه می‌کنند و دور می‌ریزند. 
آداب و رسوم چهارشنبه سوری در اصفهان 
در اصفهان به چهارشنبه سوری، چهارشنبه سرخی گفته می‌شود و تمامی مراسمی‌هایی که در تهران متداول است، در این شهر اجرا می‌شوند. 
آداب و رسوم چهارشنبه سوری در قزوین
در قزوین دورهمی، قاشق زنی و قصه گویی انجام می‌گیرد. 

غداها و خوراکی های چهارشنبه سوری
آجیل 
معروف‌ترین خوراکی چهارشنبه سوری آجیل است که مواد شور و شیرین مثل باسلق، نقل، شکرپنیر، مغز گردو، پسته و بادام، فندق بو نداده، برگه هلو، زردآلو، قیسی، کشمش سبز و مویز را شامل می‌شود. ایرانیان اعتقاد دارند که آجیل چهارشنبه سوری بسیار شگون دارد و در گذشته هم زنان هفت مغز می‌خریدند تا بین بقیه پخش کنند و به حاجتشان برسند. 

آَش
خوردن آش در کنار آتش لذتیست که اکثر ایرانیان آن را در بیشتر جشن‌ها و همچنین چهارشنبه سوری تجربه کرده‌اند. هر منطقه بنا بر ذائقه خود آش محلی‌شان را درست می‌کنند ولی در گذشته علاوه بر آش محلی آَش بیمار هم پخته می‌شد. این آش را خانواده‌ای که بیمار داشتند می‌پختند و بین بیماران دیگر و فقرا پخش می‌کردند تا به جاجت خود برسند و بیمارشان بهبود پیدا کند. 

سبزی پلو ماهی
 در این شب انواع غذاها مثل دلمه و پلو هفت رنگ پخته می‌شود ولی معروف‌ترین ترین غذای چهارشنبه سوری ماهی دودی به همراه سبزی پلو است. 

چهارشنبه سوری کجا بریم؟

بسیاری از افراد در این روزها به خانه بزرگترها و به خصوص پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها می‌روند. چرا که این ‏جشن، یک جشن دسته جمعی است. خیلی افراد نیز به همراه خانواده به سراغ تور چهارشنبه سوری ‏می‌روند تا به همراه یک جمع، یکی از سنت‌های باستانی را جشن بگیرند. ‏
تور چهارشنبه سوری علاءالدین تراول نیز هر ساله برای پاسداشت این جشن باستانی اجرا می‌گردد. بهترین ‏جا برای برگزاری جشن چهارشنبه سوری، جایی است خارج از شهر، بنابراین اگر در شهرهای شلوغ زندگی ‏می‌کنید، فراموش نکنید قبل از آنکه افراد ترقه به دست (!) به خیابان‌ها بیایند از خانه خارج شوید و به ‏سمت دشت‌های اطراف شهر بروید. البته اگر می‌توانید پیشنهاد ما به شما رفتن به کویرهای اطراف ‏است، جایی که پوشش گیاهی ندارد و نگرانی بابت آتش سوزی نخواهید داشت. ‏