گردشگری مذهبی یکی از مهم‌ترین زمینه‌های گردشگری ایران است که سالانه بازدیدکنندگان زیادی دارد. مراسم و برگزاری آیین تئاترهایی چون تعزیه، دسته‌های زنجیر زنی و سینه زنی، نوحه خوانی، آتش زدن خیمه‌ها، تشکیل کاروان‌ها و اسرای کربلا، دمام زنی و سنج زنی در مناطق مختلف ایران هر کدام بخشی از مراسم مذهبی محرم و صفر هستند. این مراسم از دیرباز برای گردشگران قابل توجه بوده است تا آنجا که ساخت اولین مستند تعزیه توسط یک مستند ساز آلمانی در دهه چهل هجری شمسی انجام شده است. در این مقاله از وبلاگ علاءالدین تراول با ما همراه باشید تا بیشتر با گردشگری مذهبی آشنا شویم.
مراسم محرم در شهر تهران
در شهر تهران در دهه اول محرم به عزاداری برای امام سوم شیعیان پرداخته می‌شود. اگر بخواهید مراسم سنتی‌تری در تهران را مشاهده کنید باید به مناطق بازار، بهارستان رهسپار شوید. شاید برایتان جالب باشد که هنوز تکیه‌هایی از دوران قاجار باقی مانده است که فقط می‌توانید در ماه محرم از آن بازدید کنید. مانند تکیه سادات اخوی که از تکیه‌های قدیمی تهران است در جنوب میدان بهارستان، چهارراه سرچشمه، خیابان شهید مصطفی خمینی در کوچه افشار واقع است. در این حسینیه روزها فقط عزاداری می‌شود و فقط محل رفت و آمد بانوان است. تکیه نفرآباد شهرری، تکیه درخونگاه سنگلج، تکیه رضا قلی خان عودلاجان تکیه درکه از مکان‌های برگزاری مراسم مذهبی در تهران هستند که فقط در ایام محرم می‌توانید به همراه عزاداری، بازدیدی از بناهای قدیمی حسینیه‌ها داشته باشید.
در تهران مراسم حلواپزی چهار راه گلوبندک در روز تاسوعا بسیار معروف است و رسم بر این است که هفت دیگ حلوا را عزاداران هم بزنند. در این مراسم فقط بانوان شرکت می‌کنند و از مراسم قدیمی و سنتی در تهران است. البته ناگفته نماند که در دوره قاجار ۱۳۰ تکیه تعزیه خوانی در تهران بوده است و در کتاب پژوهشگر لاله تقیان آورده شده است. اما امروزه دیگر مراسم باشکوهی از آیین تئاتر تعزیه در تهران نمی‌بینید. در روزهای پایانی صفر به خاطر شهادت امام حسن مجتبی، امام رضا و فوت پیامبر اسلام، تمامی تکیه‌های نامبرده شده قدیمی دارای مراسم روضه خوانی و سینه زنی هستند. مراسم عزاداری در تهران بسیار وسیع و متنوع است و در گوشه و کنار شهر، شما می‌توانید عزاداری را ببینید اما تکیه‌های نامبرده شده قدیمی‌ترین مراسم و سنتی‌ترین مراسم مذهبی را در تهران دارند.
آیین نخل‌گردانی در استان یزد
از آیین‌های محرم که برای بسیاری از علاقه‌مندان زیباست، آیین نخل گردانی در یزد است. درختی به یاد درخت سرو در شهرهای یزد از جمله اردکان، تفت، خرانق، از چوب در ابعاد بزرگ ساخته شده است و هر ساله توسط هیئت‌های عزاداری آذین بندی می‌گردد و در شهر به یاد محمل و کجاو اسرای کربلا گردانده می‌شود. این مراسم طبق کتاب فرهنگ عامه مردم شهر یزد حدود سیصد سال قدمت دارد که از مراسم قابل توجه در شهرهای کویری ایران است. معمولا در روز تاسوعا و عاشورا، شما می‌توانید مراسم نخل‌گردانی در خیابان‌های شهرهای نام برده شده، مشاهده کنید.
تعزیه در روستا و شهرهای استان‌های شمالی و مرکز ایران
نمایش تعزیه در شهرهای استان‌های مرکزی ایران چون اصفهان، یزد، کرمان، استان مرکزی و بخشی از شهرهای شمالی برگزار می‌شود. معمولا در دهه اول محرم از روز اول تا روز دهم، شما می‌توانید مراسم تعزیه را ببینید. تمامی این شهرها دارای حسینیه‌های تعزیه خوانی هستند. حسینیه‌های تعزیه خوانی به صورت دو طبقه و گرد ساخته شده‌اند و در وسط تخت تعزیه قرار دارد. طبقه اول برای آقایان و طبقه دوم برای بانوان است. این آیین تئاتر قدیمی در ایران، امروزه در روستاها، بسیار باشکوه برگزار می‌شود.
تعزیه خوانی تنها تئاتری در جهان است که دیالوگ‌های آن با شعر و آواز است. وجود رنگ‌ها، علایم نگاری، بازی شبیه خوان‌ها، همگی نشان از یک تعزیه درست و اصولی است. اگر بخواهید این هنر را مشاهده کنید باید وارد روستاها یا شهرهای کوچک شوید. به طور مثال در نطنز در تکیه تعزیه خوانی حضرت عباس از روز اول تا روز دهم مراسم تعزیه برگزار می‌شود. در کتاب روح الله خالقی در سرگذشت موسیقی ایران نوشته شده است که تعزیه باعث حفظ دستگاه‌های موسیقی ایرانی شده است.
حسینیه حضرت عباس روستای قودجان خوانسار در دهه آخر صفر به برگزاری تعزیه می‌پردازد که در حال حاضر بزرگترین حسینیه تعزیه خوانی است و تنها مکانی است که تعزیه امام حسن را در شب شهادت وی برگزار می‌کند. همچنین مجلس تعزیه امام رضا فقط در این حسینیه گرفته می‌شود و تنها مکانی است که نسخه‌های قدیمی تعزیه را با کیفیتی اصولی و درست برگزار می‌کند. اما به خاطر نبود علاقه در بین جوانان، تعزیه خوان‌های کاربلد و مسلط به دستگاه‌های آوازی امروزه در ایران کم‌تر شده است.
در جریان هنرهای جشن شیراز یکی از محقق‌های آمریکایی به نام پیتر چلکوفسکی، کارهای بنیادین و مستندهایی به جایی از تعزیه ساخته است. تعزیه یکی از آیین تئاترهای مهم دنیا است که شعر و موسیقی از اجزای اصلی این هنر هستند. وجود دستگاه آوازی ایرانی، دیالوگ‌های شعر گونه، بحر طویل‌های بلند، همگی نشان از متنی فاخر دارد. جالب است بدانید که حضور ساز شیپور در تعزیه به دوران قاجار باز می‌گردد که ترومپت یا همان شیپور از اجزای اصلی گروه نوازندگان تعزیه هستند. معمولا سه شیپور نواز، یک یا دو نوازنده سنج و طبل، گروه نوازندگان تعزیه هستند. آن‌ها با بازسازی آهنگ‌ها باعث یاد آوری شعرها در ذهن اجراکنندگان می‌شوند. در این هنر، هر رنگ لباسی با نشانه‌سازی طراحی شده است. به طور مثال شخصیت حر بن ریاحی رنگ لباس زرد را می‌پوشد که نشان از پشیمانی است، امامان معصومین لباس سبز بر تن دارند و اشقیا و لشکری‌های یزید و عبدالله بن زیاد لباس سرخ و نارنجی و مشکی را بر تن می‌کنند.
آیین چهل منبر بانوان لرستان و بروجرد
در شهرهای استان لرستان رسم بر این است که آیین چهل منبر بانوان در شب عاشورا برگزار شود. این مراسم را فقط بانوان انجام می‌دهند. در این مراسم زنان به یاد حضرت زینب چادر عربی می‌پوشند و بر چهل دری که باز است شمعی روشن می‌کنند و اعتقاد دارند در چهلمین در حاجت شان برآورده می‌شود. هر کس که نذر دارد این کار را انجام می‌دهد. در واقع به در باز هر خانه، منبر گفته می‌شود از این رو، به آن چهل منبر می‌گویند. اصل این رسم در بروجرد بوده اما امروز در خرم آباد و لاهیجان نیز برگزار می‌شود.
سنج و دمام‌زنی بوشهری
اگر در روز تاسوعا و عاشورا در بوشهر باشید، مراسم باشکوه سنج و دمام زنی بوشهری را می‌بینید که بسیار زیبا برگزار می‌شود. این مراسم که در محله‌ی دهدشتی بوشهری که از محله‌های قدیمی این شهر است، هرساله برگزار می‌گردد و نوازندگان دمام و سنج به یاد عزاداری درحلقه‌های گرد به عزاداری می‌پردازند. تقریبا تمامی اهالی شهر با نوای سنج و دمام به سوی خیابان‌ها می‌آیند. جدا از دمام نیز هر محله برای خودش یک بوق شاخی شکل دارد که با دمیدن در آن به عزاداری می‌پردازند. نوای ریتم و هارمونی زیبا سنج زنی و دمام زنی از اصیل‌ترین موسیقی‌های محرم و صفر که در شهر بوشهر، آبادان و تعدادی از شهرهای خوزستان با همان سبک سنتی و اصیل برگزار می‌شود.
کاروان اسرای کربلا
در برخی از شهرهای ایران چون خوانسار، شهرری، قم، گیلان، گرگان و غیره کاروان اسرا در خیابان‌ها راه می‌افتادند که معمولا شبیه خوانی با لباس عربی بر روی شتر می‌نشیند. در شهر خوانسار شما متفاوت‌ترین کاروان یاد اسرای کربلا را می‌بینید زیرا معمولا با نقاره و طبل از سوی لشکریان مشابه یزید طبل نوازی می‌شود و در میادین اصلی حرکت می‌کنند.
مراسم در مکان های مذهبی ایران
در مکان‌های مذهبی، بارگاه امام رضا در شهر مشهد، حرم حضرت معصومه و شاه عبدالعظیم حسنی در تمامی روزهای مذهبی و دهه اول محرم، سینه زنی و روضه خوانی برگزار می‌شود. در ماه صفر در مجموعه بارگاه زیارتی امام رضا، مراسم شمع گردانی بسیار با شکوهی از سوی خادم‌ها برگزار می‌شود و معمولا این روز یکی از شلوغ ترین روزهای مجموعه بارگاهی امام رضا نیز به حساب می‌آید که زائران بی شماری به این مکان می‌آیند. در تمام مناسبت‌های مذهبی، روضه خوانی، زنجیر زنی‌های بزرگ و سینه زنی را می‌توانید مشاهده کنید.
مقتل خوانی در آبادان
در شهرهای آبادان، شما یکی از سنتی‌ترین نوحه‌های برگزار شده در ایران را می‌توانید ببینید و بشنوید که به آن مقتل خوانی گفته می‌شود. معمولا این مراسم در صبح تا ظهر عاشورا برگزار می‌شوند. مداحان به مرثیه خوانی و مقتل خوانی می‌پردازند. در خرم شهر نیز از شهرهای خوزستان به همین سبک عزاداری برگزار می‌گردد.
مراسم عزاداری تاسوعا و عاشورا در زنجان
در زنجان رسم بر این است که تمام تکیه‌ها به حسینیه اعظم زنجان وصل می‌شوند و شهر یکجا به عزاداری می‌پردازد. که در روز تاسوعا و عاشورا، مردان به زنجیر زنی و زنان به سینه زنی می‌پردازند. جمع شدن یکپارچه شهر در یک روز برای بسیاری از مردم شناسان قابل توجه است و از معدود شهرهایی است که تمامی عزاداران زیرنظر یک هئیت گرد هم می‌آیند و با گذشت چند قرن به یک شیوه عزاداری می‌کنند. در تبریز، زنجان، اردبیل تمام نوحه‌ها به زبان ترکی آذری خوانده می‌شود.
مراسم‌های محرم در شهر اردبیل
یکی از شهرهای ایران که مراسم‌های مختلفی در محرم دارد، شهر اردبیل است. از سه روز مانده به شروع محرم، مراسم تشت گذاری در اردبیل برگزار می‌شود. این مراسم به یاد مهمان نوازی سالار شهیدان از سپاه و لشکریان یزیذ است که راه را بر او می‌بندند و در اردبیل در بیشتر مساجد این رسم مشاهده می‌شود. که تشت‌های از آب گذاشته می‌شود که در ابتدا روضه خوانده می‌شود و سپس از آن آّب می‌نوشند.
شب های محرم اردبیل
معمولا در اردبیل به رسم قدیم، عزاداران، شب‌ها چراغ دانی و فانوس‌هایی بر دست می‌گیرند و چنانچه وارد محله دیگر شوند، هئیت‌های دیگر یا پرچم و چراغ به آن‌ها خوش‌آمد می‌گویند البته این رسم در گذشته در اکثر شهرهای ایران برگزار می‌شده است که امروز فقط در اردبیل مشاهده می‌شود. شمع گردانی و سینه زنی و زنجیر زنی در روز عاشورا در اردبیل و شام غریبان بسیار باشکوه برگزار می شود که می‌توانید برای مشاهده این مراسم در ایام محرم به این شهر سفر کنید.
پختن غذاهای نذری
در ماه‌های محرم و صفر، پخت غذای نذری یکی از کارهایی است که در هئیت‌های مختلف عزاداری برگزار می‌شود و معمولا پخت حلوا در روز تاسوعا، قیمه در روز تاسوعا و عاشورا، شله زرد در روز اربعین، حلیم درصبح عاشورا ، شله زرد در روز بیست و هشت صفر مصادف با شهادت امام حسن با مراسم خاص و ذکر نام اولیا پخته می‌شوند. البته از لحاظ غذاهای نذری این دوماه بسیار متنوع است و این معروف‌ترین غذاهایی که در مناسبت‌های محرم و صفر طبخ می‌شود.
در این مقاله مراسم مذهبی محرم و صفر توضیح داده شده و اگر علاقه به مردم نگاری و فرهنگ شناسی دارید می‌توانید به بازدید هر یک از مراسم‌های نامبرده شده بروید. همچنین اگر دوست دارید به شهرهای گفته شده سفر کنید می‌توانید از خدمات علاءالدین تراول استفاده کنید. کافی است به وب‌سایت علاءالدین تراول و صفحه رزرو تورهای داخلی رفته یا جهت کسب اطلاعات بیشتر با شماره ۰۲۱۷۴۴۹۵ تماس بگیرید.
