اصفهان یکی از شهرهای مذهبی در ایران محسوب می‌شود، به‌طوری که تنها در شهرستان اصفهان بیش از 53 مسجد در سالیان و دوره‌های مختلف ساخته شده‌اند که یکی از قدیمی‌ترین آنها مسجد حکیم اصفهان است. این مسجد طبق اصول معمای دوره صفویه چهارایوانی ساخته شده و آدرس آن محله باب‌الدشت اصفهان در انتهای بازار رنگرزان است.
از آنجایی که بانی مسجد «محمد داوود» به شغل طبابت اشتغال داشته و حکیم بوده، این مسجد به نام مسجد حکیم نامگذاری شده است. حکیم داوود، طبيب شاه عباس دوم بوده که به دلایلی مورد خشم شاه قرار می‌گیرد و از ترس جانش به هندوستان فرار می‌کند. این حکیم در آنجا به ثروت زیادی دست پیدا می‌کند و مقداری از این ثروت را به اصفهان می‌فرستد تا مسجدی عالی در این شهر بنا کنند. در سال 1318 سردر شمال‌غربی مسجد حکیم اصفهان از زیر خاک نمایان گشت و بعدها چندین بار مورد مرمت قرار گرفت.
از آنجایی که محل ساخت این مسجد در محل مسجدی واقع شده که در دوران‌های پیشین جورجیر نام داشته، این مسجد به نام مسجد جورجیر نیز معروف است. از مسجد جورجیر قدیمی اکنون تنها یک سر در بجای مانده که طرح‌های بسيار جالبی دارد و با ۱۰۰۰ سال قدمت يکی از آثار طراز اول صدر اسلام به شمار می‌رود.
آنچه که از کتیبه‌های این مسجد بر می‌آید، معماران، کارشی‌کاران و خوش‌نویسان برجسته‌ای همچون بنّا محمدعلی بن استاد علی‌بیک بنّا اصفهانی، میرزامحمد کاشی‌پز، محمدرضا امامی و محمدباقر شیرازی در ساختن این مسجد نقش داشته‌اند که همگی از برجسته‌ترین استادان زمان صفویه بوده‌اند.
طبق اطلاعات بدست آمده از کتیبه سردر شرقی، ساخت این بنا در ۱۰۶۷ش آغاز شده و بنابر کتیبه سردر شمالی، در ۱۰۷۳ش پایان یافته است. مسجد حکیم اصفهان حدودا ۸۰۰۰ مترمربع وسعت دارد. این بنای آجری از نوع مساجد بدون مناره و گنبد برجسته و بزرگ محسوب می‌شود که مسجد سید از دوره قاجار نیز به همین سبک ساخت شده است.
برخی از پژوهشگران غربی بر این باورند که این مسجد در مقایسه با مسجد امام و شیخ لطف‌الله چندان مورد توجه نیست، اما با یک نگاه به نمایش شکوهمند طرح چهار ایوانی در مقیاسی بزرگ، داشتن آجرکاری، کاشیکاری، گره‌کشی و به‌ویژه خط بنّایی می‌توان گفت که حقیقتا این مسجد از آثار برجسته اواخر دوران صفویه و درخور توجه و ارزیابی است.
حال، برای آشنایی بیشتر با معماری مسجد حکیم اصفهان به سراغ سردرهای باشکوهش می‌رویم.
کتیبه‌ای با اشعار فارسی در سردر شرقی که به شکل پنج ضلعی است قرار دارد و دو سکو نیز در دو طرفش ساخته شده، قوسِ این سردر دارای مقرنس (مقرنس ربع گنبد است) کاری بسیار زیبایی است و دو پشت‌بغل آن با خط بنّایی کاشیکاری شده است. در سردر غربی، مقرنس گچی ساده در قوس به چشم می‌خورد. این سردر که در انتهای کوچه‌ای بن‌بست قرار دارد، به خیابان حکیم راه می‌یابد و نزدیک به در جورجیر است.
انواع کاشیکاری و آجرکاری و دو سکو در دو طرف، ایوان کوچکی به عرض مدخل با طراحی زیبا در بالای ورودی، از ویژگی‌های سردر شمالی مسجد حکیم اصفهان است. لازم به ذکر است که این ایوان به حجره‌ای راه دارد و در بالای حجره دو پشت بغل (دوطرف بالای قوس را، هم لچکی و هم پشت بغل می‌گویند. منظور از” قوس ” پوشش کمانی سردرهاست که از یک نیم دایره تشکیل می‌شود. اگر این نیم دایره را از وسط به دو بخش تقسیم کنیم دو لچک یا مثلث پدید می‌آید که در اصطلاح معماری به آنها پشت بغل می‌گویند) و در قوس ایوان، مقرنس با پوشش کاشیکاری مَعْقَلی (نوعي کاشي مزين به خطوط کوفي بنايي است که براي تزئين سطوح مختلف در معماري سنتي استفاده مي شود. کوفي بنايي (معقلي) نوعي کاربردي از خط کوفي است که در بناها و معماري‌ها جلوه‌گر شده است و به دليل استفاده آن در روي بناها، خط بنايي لقب گرفت و به صورت‌هاي مختلف پديدار گشته که به شکل آسان و متوسط و مشکل، دسته بندي مي‌شود) دیده می‌شود.
حوض سنگی مستطیل شکل و دو مهتابی (سکو) در دو طرف صحن مسجد قرار دارد در جنوب هر دو مهتابی، جایگاهی به طول ۱/۷۰ متر برای امام جماعت تعبیه شده است. این صحن، ابعادی ۶۱ متر × ۵۳ متر دارد که در هر ضلع آن ایوانی قرار گرفته است.
طول ایوان ضلع شمالی ۱۱/۵ متر است و عمقی ۹ متری دارد که در حدود ۱۵ سانتی‌متر بالاتر از سطح حیاط قرارگرفته است. در وسط ایوان، کتیبه‌ای کاشیکاری، شامل اشعاری در وصف مسجد دیده می‌شود. کاشی‌های معقل ازاره این ایوان را تا ارتفاع ۱/۲۰ متر پوشانده‌اند. کتیبه‌ای به خط ثلث، از محمدرضا امامی، با زمینه لاجوردی در سه جانب ایوان کار شده است. کاشی‌کاران هنرمند در این کتیبه، که از دیگر جلوه‌های این ایوان به شمار می‌رود، با ترکیبی از آجر و کاشی فیروزه، کلمه علی را با خط بنّایی، چنان ماهرانه بر سقف شکل داده‌اند که به این ایوان جلوه‌ای خاص بخشیده است. در دو طرف ایوان، ایوانی کوچک‌تر با تزیینات مشابه بنا گردیده و هر کدام از این ایوان‌ها در دو طرف خود طاق‌نمایی به عرض سه متر دارند.
قسمت جنوبی صحن و ایوان، مانند ضلع شمالی است و فقط یک مقرنسی در دل رسمی‌بندی بالای ایوان ساخته شده است.
قسمت‌های شرقی و غربی صحن هم مانند هم‌اند، هر دو ایوانی با عرض هشت متر، یک طاق‌نما و سپس سه ایوان کوچک‌تر دارند. در ابتدا و انتهای هر ضلع دو طاق‌نمای کوچک نیز دیده می‌شود که از داخل آنها به حجره‌های بالایی می‌توان رسید. در طبقه بالای دو ضلع شرقی و غربی، طاق‌نماهایی جهت تزیین اطراف صحن، ساخته شده است و هیچ بنایی در پشت این طاق‌ها نیست، و این باعث جریان هوا بین طاق‌ها می‌شود. با این قسمت‌های شرقی و غربی صحن هم مانند هم‌اند، هر دو ایوانی با عرض هشت متر، یک طاق‌نما و سپس سه ایوان کوچک‌تر دارند. در ابتدا و انتهای هر ضلع دو طاق‌نمای کوچک نیز دیده می‌شود که از داخل آنها می‌توان به حجره‌های بالایی رسید. در طبقه بالای دو ضلع شرقی و غربی، طاق‌نماهایی جهت تزیین اطراف صحن، ساخته شده است و هیچ بنایی در پشت این طاق‌ها نیست، و این باعث جریان هوا بین طاق‌ها می‌شود. با این اوصاف، ایوان‌های شرقی و غربی شش طاق‌نما دارند.
در مسجد حکیم اصفهان، شاه‌نشینی به طول حدود ۵/۵ متر و دارای قوس در ایوان شرقی ساخته شده است و روی آن ایوان کوچکی وجود دارد که حجره‌های دو طرف به آن راه دارند. این ایوان با نقوش کاشیکاری خاصی هشت و چهار سلی معقل، کار شده‌اند. کتیبیه‌ای نیز سراسر آن را پوشانده است. یک شبکه کاشیکاری معرق با نقش اسلیمی، نیز ایوان غربی را پوشش داده که در دیوار مقابل ایوان طراحی شده است.
مسجد حکیم اصفهان چهار شبستان و محراب دارد که شبستان اصلی یا شبستان زیر گنبد آن به شکل مربعی به ضلع۱۱/۵ متر در پشت ایوان جنوبی واقع شده است. دیوار های این شبستان دارای ازاره‌هایی تا ارتفاع ۱/۳۰ متر است که پر از نقوش متنوع آجری وکاشیکاری است، همچنین طاق‌نماهایی دارد که با خط بنّایی کار شده است و شامل کلمات «علی»، «یاحنّان» و یا «یامنّان» است. طراحی سقف گنبد هم با نقش هشت و زُهره معقلی تزیین شده است و در زیر آن کتیبه دیگری با خط محمدرضا امامی به چشم می‌خورد.
بزرگ‌ترین و زیباترین محراب مسجد در شبستان اصلی قرار دارد. این محراب، با عرض تقریبی ۶/۵ متر، با ایوان جنوبی هم عرض است. در منابع ذکر گشته که" ازاره محراب، به ارتفاع ۱/۳۰ متر، از سنگ مرمر ساخته شده و نبش دیوار داخلی و خارجی محراب با کاشی‌پیچ فیروزه‌ای پوشیده و کتیبه‌ای از آیات قرآن بر لبه خارجی محراب به عرض هشتاد سانتی‌متر، بر زمینه کاشی لاجوردی کار شده و بر زیبایی محراب افزوده است. در قسمت شمال‌شرقی مسجد، حوض‌خانه‌ای به ابعاد ۸/۸۰ متر × ۷/۷۰ متر قرار دارد که طاق‌نماهایی در اطرافش بنا شده‌اند و طاق‌نمای جنوبی شاه‌نشین است. نوری که از شبکه‌های شش‌ضلعی منظم بالای دیوارها به داخل می‌تابد، جلوه بسیار زیبایی به این حوض‌خانه می‌بخشد. کف طاق‌نماها پنجاه سانتی‌متر بلندتر از کف حوض‌خانه است تا بتوان روی آن نشست و وضو گرفت و همچنین لباس‌ها یا لوازم اضافی را بر روی آن گذاشت. در وسط حوض‌خانه، حوضی به‌طول چهار متر و عرض سه متر ساخته شده است که فواره‌ای در وسطش دارد. شیوه جالب توجهی از سقف‌سازی در حوض‌خانه مسجد حکیم دیده می‌شود. زیر سقف رسمی‌بندی‌های زیبایی دارد که همانند آن کمتر جایی دیده می‌شود. از دیگر مشخصه‌های این بنا به دوساعت آفتابی نصب شده در زوایای شمال غربی و بالای ایوانی در همین سو، می‌توان اشاره کرد.
آنچه در وصف زیبایی معماری و ویژگی‌های ساختاری مسجد حکیم اصفهان گفتیم را تصور کنید! بله، ما نیز با شما هم عقیده‌ایم که واقعا حیف است که در سفر به اصفهان، به دیدار این مسجد باشکوه نرویم و لحظاتی چند در فضای دنج و ملکوتی آن به راز و نیاز و خلوت با معبود نپردازیم. تور اصفهان و تور اصفهان شهرکرد علاءالدین تراول برای رفتن به سرزمین گنبدهای فیروزه‌ای آماده است. اگر شما هم آماده‌اید تا با ما در این سفر همراه شوید، تنها کافیست با شماره‌ی 02174495 تماس بگیرید تا یکی از به یادماندنی‌ترین سفرها را در کنار ما تجربه کنید. در تور اصفهان شهرکرد که یک تور طبیعت گردی محسوب می‌شود، بسیاری از جاهای دیدنی اصفهان و شهرکرد را درکنار هم می‌بینیم و عکس یادگاری می‌گیریم. در این تور شما در هتل بزرگ و شیک بام بروجن اقامت خواهید داشت و می‌توانید از بازار قیصریه اصفهان سوغاتی تهیه کنید.
-s.jpg)
