مسجد حکیم اصفهان

اصفهان یکی از شهرهای مذهبی در ایران محسوب می‌شود، به‌طوری که تنها در شهرستان اصفهان بیش از 53 ‏مسجد در سالیان و دوره‌های مختلف ساخته شده‌اند که یکی از قدیمی‌ترین آن‌ها مسجد حکیم اصفهان است. ‏این مسجد طبق اصول معمای دوره صفویه چهارایوانی ساخته شده و آدرس آن محله باب‌الدشت‎ ‎اصفهان در ‏انتهای بازار رنگرزان است.‏
از آنجایی که بانی مسجد «محمد داوود» به شغل طبابت اشتغال داشته و حکیم بوده، این مسجد به نام مسجد ‏حکیم نامگذاری شده است. حکیم داوود، طبيب شاه عباس دوم بوده که به دلایلی مورد خشم شاه قرار ‏می‌گیرد و از ترس جانش به هندوستان فرار می‌کند. این حکیم در آنجا به ثروت زیادی دست پیدا می‌کند و ‏مقداری از این ثروت را به اصفهان می‌فرستد تا مسجدی عالی در این شهر بنا کنند. در سال 1318 سردر ‏شمال‌غربی مسجد حکیم اصفهان از زیر خاک نمایان گشت و بعدها چندین بار مورد مرمت قرار گرفت. ‏
از آنجایی که محل ساخت این مسجد در محل مسجدی واقع شده که در دوران‌های پیشین جورجیر نام داشته، ‏این مسجد به نام مسجد جورجیر نیز معروف است. از مسجد جورجیر قدیمی اکنون تنها یک سر در بجای مانده ‏که طرح‌های بسيار‎ ‎جالبی دارد و با ۱۰۰۰ سال قدمت يکی از آثار طراز اول صدر اسلام به شمار می‌رود‎.‎‏ ‏
آنچه که از کتیبه‌های این مسجد بر می‌آید، معماران، کارشی‌کاران و خوش‌نویسان برجسته‌ای همچون بنّا ‏محمدعلی‌ بن استاد علی‌بیک بنّا اصفهانی، میرزامحمد کاشی‌پز، محمدرضا امامی و محمدباقر شیرازی در ‏ساختن این مسجد نقش داشته‌اند که همگی از برجسته‌ترین استادان زمان صفویه بوده‌اند.‏
‎ ‎طبق اطلاعات بدست آمده از کتیبه سردر شرقی، ساخت این بنا در ۱۰۶۷ش آغاز شده و بنابر کتیبه سردر ‏شمالی، در ۱۰۷۳ش پایان یافته است. مسجد حکیم اصفهان حدودا ۸۰۰۰‏‎ ‎مترمربع وسعت دارد‎.‎‏ این بنای ‏آجری از نوع مساجد بدون مناره و گنبد برجسته و بزرگ محسوب می‌شود که مسجد سید از دوره قاجار نیز به ‏همین سبک ساخت شده است.‏
برخی از پژوهشگران غربی بر این باورند که این مسجد در مقایسه با مسجد امام و شیخ‌ لطف‌الله چندان مورد ‏توجه نیست، اما با یک نگاه به نمایش شکوهمند طرح چهار ایوانی در مقیاسی بزرگ، داشتن آجرکاری، ‏کاشی‌کاری، گره‌کشی و به‌ویژه خط بنّایی می‌توان گفت که حقیقتا این مسجد از آثار برجسته اواخر دوران ‏صفویه و درخور توجه و ارزیابی است.‏
حال، برای آشنایی بیشتر با معماری مسجد حکیم اصفهان به سراغ سردرهای باشکوهش می‌رویم.‏
کتیبه‌ای با اشعار فارسی در سردر شرقی که به شکل پنج ضلعی است قرار دارد و دو سکو نیز در دو طرفش ‏ساخته شده، قوسِ این سردر دارای مقرنس (مقرنس ربع گنبد است) کاری بسیار زیبایی است و دو پشت‌بغل ‏آن با خط بنّایی کاشی‌کاری ‌شده است‎.‎‏ در سردر غربی، مقرنس گچی ساده در قوس به چشم می‌خورد. این ‏سردر که در انتهای کوچه‌ای بن‌بست قرار دارد، به خیابان حکیم راه می‌یابد و نزدیک به در جورجیر است.‏
انواع کاشی‌کاری و آجرکاری و دو سکو در دو طرف، ایوان کوچکی به عرض مدخل با طراحی زیبا در بالای ‏ورودی، از ویژگی‌های سردر شمالی مسجد حکیم اصفهان است. لازم به ذکر است که این ایوان به حجره‌ای راه ‏دارد و در بالای حجره دو پشت ‌بغل (دوطرف بالای قوس را،‎ ‎هم لچکی و هم پشت بغل می‌گویند. منظور از” ‏قوس ” پوشش کمانی سردرهاست که از یک نیم دایره تشکیل می‌شود. اگر این نیم دایره را از وسط به دو ‏بخش تقسیم کنیم دو لچک یا مثلث پدید می‌آید که در اصطلاح معماری به آنها پشت بغل می‌گویند) و در ‏قوس ایوان، مقرنس با پوشش کاشی‌کاری مَعْقَلی (نوعي کاشي مزين به خطوط کوفي بنايي است که براي تزئين ‏سطوح مختلف در معماري سنتي استفاده مي شود. کوفي بنايي (معقلي) نوعي کاربردي از خط کوفي است که ‏در بناها و معماري‌ها جلوه‌گر شده است و به دليل استفاده آن در روي بناها، خط بنايي لقب گرفت و به ‏صورت‌هاي مختلف پديدار گشته که به شکل آسان و متوسط و مشکل، دسته بندي مي‌شود) دیده می‌شود‎.‎
حوض سنگی مستطیل ‌شکل و دو مهتابی (سکو) در دو طرف صحن مسجد قرار دارد در جنوب هر دو مهتابی، ‏جایگاهی به طول ۱/۷۰ متر برای امام جماعت تعبیه شده است‎.‎‏ این صحن، ابعادی‎ ‎‏۶۱‏‎ ‎متر × ۵۳ متر دارد که ‏در هر ضلع آن ایوانی قرار گرفته است.‏
طول ایوان ضلع شمالی ۱۱/۵ متر است و عمقی ۹ متری دارد که در حدود ۱۵ سانتی‌متر بالاتر از سطح حیاط ‏قرارگرفته است. در وسط ایوان، کتیبه‌ای کاشی‌کاری، شامل اشعاری در وصف مسجد دیده می‌شود. کاشی‌های ‏معقل ازاره این ایوان را تا ارتفاع ۱/۲۰ متر پوشانده‌اند. کتیبه‌ای به خط ثلث، از محمدرضا امامی، با زمینه ‏لاجوردی در سه جانب ایوان کار شده است. کاشی‌کاران هنرمند در این کتیبه، که از دیگر جلوه‌های این ایوان ‏به شمار می‌رود، با ترکیبی از آجر و کاشی فیروزه، کلمه‌ علی را با خط بنّایی، چنان ماهرانه بر سقف شکل ‏داده‌اند که به این ایوان جلوه‌ای خاص بخشیده است. در دو طرف ایوان، ایوانی کوچک‌تر با تزیینات مشابه بنا ‏گردیده و هر کدام از این ایوان‌ها در دو طرف خود طاق‌نمایی به عرض سه متر دارند.‏
قسمت جنوبی صحن و ایوان، مانند ضلع شمالی است و فقط یک مقرنسی در دل رسمی‌بندی بالای ایوان ‏ساخته شده است.‏
قسمت‌های شرقی و غربی صحن هم مانند هم‌اند، هر دو ایوانی با عرض هشت متر، یک طاق‌نما و سپس سه ‏ایوان کوچک‌تر دارند. در ابتدا و انتهای هر ضلع دو طاق‌نمای کوچک نیز دیده می‌شود که از داخل آنها به ‏حجره‌های بالایی می‌توان رسید. در طبقه بالای دو ضلع شرقی و غربی، طاق‌نماهایی جهت تزیین اطراف‎ ‎صحن،  ‏ساخته شده است و هیچ بنایی در پشت این طاق‌ها نیست، و این باعث جریان هوا بین طاق‌ها می‌شود. با این ‏قسمت‌های شرقی و غربی صحن هم مانند هم‌اند، هر دو ایوانی با عرض هشت متر، یک طاق‌نما و سپس سه ‏ایوان کوچک‌تر دارند. در ابتدا و انتهای هر ضلع دو طاق‌نمای کوچک نیز دیده می‌شود که از داخل آنها می‌توان ‏به حجره‌های بالایی رسید. در طبقه بالای دو ضلع شرقی و غربی، طاق‌نماهایی جهت تزیین اطراف صحن،  ‏ساخته شده است و هیچ بنایی در پشت این طاق‌ها نیست، و این باعث جریان هوا بین طاق‌ها می‌شود. با این ‏اوصاف، ایوان‌های شرقی و غربی شش طاق‌نما دارند‎.‎
در مسجد حکیم اصفهان، شاه‌نشینی به طول حدود ۵/۵ متر و دارای قوس در ایوان شرقی ساخته شده است و ‏روی آن ایوان کوچکی وجود دارد که حجره‌های دو طرف به آن راه دارند. این ایوان با نقوش کاشیکاری خاصی ‏هشت و چهار سلی معقل، کار شده‌اند. کتیبیه‌ای نیز سراسر آن ‌را پوشانده است. یک شبکه کاشیکاری معرق با ‏نقش اسلیمی، نیز ایوان غربی را پوشش داده که در دیوار مقابل ایوان طراحی شده است. ‏
مسجد حکیم اصفهان چهار شبستان و محراب دارد که شبستان اصلی یا شبستان زیر گنبد آن به شکل مربعی ‏به ضلع۱۱/۵ متر در پشت ایوان جنوبی واقع شده است. دیوار های این شبستان دارای ازاره‌هایی تا ارتفاع ۱/۳۰ ‏متر است که پر از نقوش متنوع آجری وکاشیکاری است، همچنین طاق‌نماهایی دارد که با خط بنّایی کار شده ‏است و شامل کلمات «علی»، «یاحنّان» و یا «یامنّان» است. طراحی سقف گنبد هم با نقش هشت و زُهره ‏معقلی تزیین شده است و در زیر آن کتیبه دیگری با خط محمدرضا امامی به چشم می‌خورد‎.‎
بزرگ‌ترین و زیباترین محراب مسجد در شبستان اصلی قرار دارد. این محراب، با عرض تقریبی ۶/۵ متر، با ایوان ‏جنوبی هم عرض است. در منابع  ذکر گشته که" ازاره محراب، به ارتفاع ۱/۳۰ متر، از سنگ مرمر ساخته شده ‏و نبش دیوار داخلی و خارجی محراب با کاشی‌پیچ فیروزه‌ای پوشیده و کتیبه‌ای از آیات قرآن بر لبه خارجی ‏محراب به عرض هشتاد سانتی‌متر، بر زمینه کاشی لاجوردی کار شده و بر زیبایی محراب افزوده است. در ‏قسمت شمال‌شرقی مسجد، حوض‌خانه‌ای به ابعاد ۸/۸۰ متر × ۷/۷۰ متر قرار دارد که طاق‌نماهایی در اطرافش ‏بنا شده‌اند و طاق‌نمای جنوبی شاه‌نشین است. نوری که از شبکه‌های شش‌ضلعی منظم بالای دیوارها به داخل ‏می‌تابد، جلوه بسیار زیبایی به این حوض‌خانه‌ می‌بخشد. کف طاق‌نماها پنجاه سانتی‌متر بلندتر از کف ‏حوض‌خانه است تا بتوان روی آن نشست و وضو گرفت و همچنین لباس‌ها یا لوازم اضافی را بر روی آن ‏گذاشت. در وسط حوض‌خانه، حوضی به‌طول چهار متر و عرض سه متر ساخته شده است که فواره‌ای در ‏وسطش دارد. شیوه جالب ‏توجهی از سقف‌سازی در حوض‌خانه مسجد حکیم دیده می‌شود. زیر سقف ‏رسمی‌بندی‌های زیبایی دارد که همانند آن کمتر جایی دیده می‌شود. از دیگر مشخصه‌های این بنا به دوساعت ‏آفتابی نصب شده در زوایای شمال غربی و بالای ایوانی در همین سو، می‌توان اشاره کرد.‏
آنچه در وصف زیبایی معماری و ویژگی‌های ساختاری مسجد حکیم اصفهان گفتیم را تصور کنید! بله، ما نیز با ‏شما هم عقیده‌ایم که واقعا حیف است که در سفر به اصفهان، به دیدار این مسجد باشکوه نرویم و لحظاتی چند ‏در فضای دنج و ملکوتی آن به راز و نیاز و خلوت با معبود نپردازیم. تور اصفهان و تور اصفهان شهرکرد ‏علاءالدین تراول برای رفتن به سرزمین گنبدهای فیروزه‌ای آماده است. اگر شما هم آماده‌اید تا با ما در این ‏سفر همراه شوید، تنها کافیست با شماره‌ی 02174495 تماس بگیرید تا یکی از به یادماندنی‌ترین سفرها را در ‏کنار ما تجربه کنید. در تور اصفهان شهرکرد که یک تور طبیعت گردی محسوب می‌شود، بسیاری از جاهای ‏دیدنی اصفهان و شهرکرد را درکنار هم می‌بینیم و عکس یادگاری می‌گیریم. در این تور شما در هتل بزرگ و ‏شیک بام بروجن اقامت خواهید داشت و می‌توانید از بازار قیصریه اصفهان سوغاتی تهیه کنید. ‏